๓๘. กรมพระราชวังบวรสถานมงคล มีจดหมายรับสั่งให้กราบบังคมทูลฯเรื่องเมืองเวียงจันท์

กรมพระราชวังบวรสถานมงคล มีจดหมายรับสั่งมาถึงกรมหมื่นสุรินทรรักษ์ กรมหมื่นรักษรณเรศร ให้กราบทูลพระกรุณาให้ทราบใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาทว่า ราชการซึ่งขึ้นมาตีเมืองเวียงจันท์ครั้งนี้ ครั้นมาถึงได้เมืองเวียงจันท์แล้ว พิเคราะห์ดูการที่เป็นที่ทางซึ่งมันจะรับรองกำลังไพร่พล และจัดแจงบ้านเมืองไว้เสียเปรียบมันมากนัก ได้เปรียบมันอยู่ ๒ อย่าง แต่คนซึ่งจะทำให้ได้เหมือนใจมันน้อยตัวอย่าง ๑ กับมันไม่เผาสะเบียงรายทางเสียอย่าง ๑ เมื่อนายทัพนายกองทะแกล้วทหารไพร่พลฝ่ายเราเล่า ก็ได้ทำราชการฉลองพระเดชพระคุณอยู่แล้ว แต่ว่าหาได้ด้วยฝีมือทะแกล้วทหารไม่ ได้ด้วยพระบารมีสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ถ้าราชการละไว้ทำต่อปีหน้าแล้ว จะลำบากยากยิ่งนัก ฝ่ายทัพพุงดำ ๕ หัวเมืองและหัวเมืองหลวงพระบางนั้น ถ้าทัพหลวงไม่ได้เมืองเวียงจันท์ ก็หามีผู้ใดมาถึงเมืองเวียงจันท์ไม่ แต่จะคอยเก็บครอบครัวช้างม้าอยู่ริมเขตต์แดนคอยทีไหวพริบเป็น ๒ เงื่อน แต่บัดนี้ใช้สอยได้เป็นปกติ ต้องขู่บ้าง ปลอบบ้าง แต่ยังดูน้ำใจทั้ง ๖ หัวเมือง ๆ หลวงพระบางอ่อนนัก เมืองเชียงใหม่ เมืองลำพูน ๒ เมืองนี้ ก็สุดแต่เมืองละคร เมืองแพร่นั้นตามธรรมเนียม แต่เมืองน่านนั้นการเดิมไหวอยู่ พระยาลครคนนี้มีอัธยาศัยมาก สมควรที่จะโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมชุบเลี้ยง เห็นเป็นราชการได้ยืนยาว และจดหมายข้อราชการดำริซึ่งโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระยาพิไชยวารีขึ้นมาณค่ายม่องสองก่อนนั้น จะได้อย่างพระราชดำริบ้าง จะมิได้บ้าง การซึ่งจะจัดบ้านเมืองครั้งนี้ เปี่ยมปัญญาเต็มทีเป็นที่ยาก เป็นล้นเกล้าล้นกระหม่อมอยู่แล้ว จะตีเมืองเวียงจันท์ถวายสัก ๒ เมือง ๓ เมืองเห็นจะง่ายกว่าจัดนี้ จะต้องผ่อนปรนไปตามการ ตีบ้านเมืองครอบครัวได้สักเท่าใด ๆ ก็ไม่มีกำไร ทำกับบ้านเมืองไพร่พลของเราเองทั้งนั้น แต่จะคิดถ่ายเอาคนลงไปถ่วงไว้ ณหัวเมืองใกล้กรุงและกรุงเทพมหานครให้จงมาก ฝ่ายหัวเมืองลาวเมืองเขมรป่าดงเล่า เจ้าเมืองและบุตรหลานท้าวเพี้ยผู้ใหญ่ทั้งปวงล้มตาย ขาดเชื้อสายเสียเป็นอันมาก ไพร่พลเมืองจะได้ครึ่งหนึ่งบ้าง กว่าครึ่งหนึ่งบ้าง ไม่ถึงครึ่งบ้าง จะใช้ไปมาถึงกันระยะทางไกล กว่าจะได้รู้ราชการช้านัก เทศกาลก็เป็นฤดูฝนจะเดินไปมาหากันจะหาใคร่ได้ไม่ แล้วได้มีตราจดหมายบังคับทอดธุระลงไป ให้พระยาราชสุภาวดีประจำอยู่แรมปี จัดแจงเมืองจำปาศักดิ์และเมืองลาวเมืองเขมรป่าดง ทางเมืองหล่มศักดิ์เมืองหล่มเลยเล่า จะให้พระยาเพ็ชรพิไชย พระยาสมบัติธิบาลเป็นผู้ไปจัด จะให้กลับไปในฤดูฝนความไข้ มาก แต่เห็นจะหาเป็นไรไม่ ต่อลงแล้งจึงค่อยจัดก็พอจะได้ และราชการณเมืองเวียงจันท์ เมืออ้ายอนุหนีออกจากเมืองเวียงจันท์วันเดียวกันกับกองหน้าตีค่ายบ้านส้มป่อยแตก กว่ากองทัพจะขึ้นไปถึงเมืองเวียงจันท์ระยะทางถึง ๕ วันหนีห่างได้ถนัด ได้เมืองเวียงจันท์แต่เปลือกเมือง ครอบครัวก็อพยพหนีไปจนสิ้น บัดนี้ครอบครัวก็ยังปะปนกันอยู่กับครัวเมืองนครราชสืมา เมืองสระบุรี เมืองหล่มศักดิ์ เมืองลาว เมืองเขมรฝ่ายตะวันออก การซึ่งจะทำให้แล้วโดยเร็วหาได้ไม่ ถ้ากองทัพกรุงไปตามครอบครัวน้อยตัว ก็ต่อสู้ ถ้าไปมากหนีเสียบ้างได้มาบ้าง ครัวซึ่งนายทัพนายกองได้มา ๒๐๐-๓๐๐ คน จะเลือกเอาฉกรรจ์แต่สัก ๙ คน ๑๐ คนก็ไม่ใคร่จะได้ ถ้าพุงดำไปเกลี้ยกล่อมถึงไปน้อย ได้ครอบครัวมามาก ด้วยเป็นลาวเหมือนกัน ครัวหาสู้รบไม่ ได้ฉกรรจ์ก็มาก ครั้นจะคิดให้ตั้งเมืองเวียงจันท์ไว้เกลี้ยกล่อมก่อน ก็หามีผู้ใดอยู่รักษาไม่ จะให้แต่กำลังเมืองหลวงพระบางอยู่รักษาและเกลี้ยกล่อมครัวก็ยังไม่ได้ตัว อ้ายอนุ อ้ายปาศักดิ์ อ้ายราชวงศ์ อ้ายสุทธิสาร อ้ายโถง เห็นเมืองหลวงพระบางจะทำเมืองเดียวหาได้ไม่ จึ่งให้ทำลายเมืองเวียงจันท์เสียให้สิ้นอาลัย ครอบครัวเมืองเวียงจันท์ก็หลบหนีไปทางเมืองลคร เมืองเชียงใหม่ เมืองลำพูน เมืองแพร่ เมืองน่าน เมืองหลวงพระบางเป็นอันมาก ไปถึงบ้านเมืองแล้วก็มีบ้าง ครั้นจะชำระเอาครอบครัวคืนก็จะต้องกดขี่กันถึงหนักจึ่งจะได้ ฝ่ายหัวเมืองเราก็จะช้ำชอกเสียใจ แต่คิดเห็นว่า ประมาณคนเมืองเวียงจันท์ และเมืองขึ้นกับเมืองเวียงจันท์ ฉกรรจ์ประมาณ ๒๐,๐๐๐ เศษ ถ้าบ้านเมืองเป็นปกติจะเกณฑ์ทัพลงไปกรุงจะได้แต่เพียง ๘,๐๐๐-๙,๐๐๐ เศษ กำลังกองทัพไทยจะทำเอาครัวและฉกรรจ์ให้ได้ ๑๐,๐๐๐ จนเดือน ๕ ก็ไม่สำเร็จ ถึงว่าจะทำได้ในระหว่างนี้ เมืองนครราชสีมาก็ยับมากและขัดด้วยสะเบียงอาหาร ทั้งมิได้ทำไร่ทำนา จะเดินครัวลงไปให้สิ้นในฤดูฝนก็ไม่ได้ จะอยู่แรมปีจนฤดูแล้ง ข้าวรายทางก็จะหมด แต่กองทัพจะรับพระราชทานลงไปก็ไม่พอ ทั้งหัวเมืองก็จะเห็นกำลังทัพกรุงเสียสิ้น กองทัพไทยเราเห็นใจกันครั้งนี้ รักใคร่ข้างเราหนักหนา ทัพกรุงและหัวเมืองก็ป่วยเจ็บอดอยากมาตามทาง แต่จะคิดฉลองพระเดชพระคุณ เอาฉกรรจ์เมืองเวียงจันท์ลงไปไว้กรุงเทพมหานครให้ได้สัก ๑๐,๐๐๐ ติดไปข้างเมืองป่าดง และทางเมืองหล่มศักดิ์เหมือนหนึ่งฝากไว้ จะคิดเอาต่างหากนอกจาก ๑๐,๐๐๐ จึ่งต้องคิดกดหัวเมือง ๖ เมืองว่า มาไม่ทันทัพหลวงตีเมืองเวียงจันท์ตามกำหนด อยู่ในระหว่างทัพมีโทษ พระยานครลำปาง พระยาอุปราชเชียงใหม่ อุปราชลำพูน พระยาน่าน หัวหน้าเมืองแพร่ อุปราชเมืองหลวงพระบาง จึ่งทำเรื่องราวสารภาพถวายขอพระราชทานทำการฉลองพระเดชพระคุณแก้ตัว จะติดตามตัวอ้ายอนุ อ้ายปาศักดิ์ อ้ายราชวงศ์ อ้ายสุทธิสาร อ้ายโถง กับบุตรภรรยาญาติพี่น้องทูลเกล้าทูลกระหม่อม ถึงมาตรว่าจะมิได้ตัวก็ไม่ได้กลับมาตั้งเป็นเสี้ยนหนามในแผ่นดินขึ้นได้ แล้วจะกวาดครอบครัวทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายให้ได้ฉกรรจ์ ๑๐,๐๐๐ ทั้งครอบครัวเป็นคน ๕๐,๐๐๐ ขอแต่กองทัพข้าราชการกรุงไว้สัก ๑,๐๐๐ หรือ ๕๐๐ คน นายอยู่ด้วยสัก ๒ นาย พอจะได้ตัดสินว่ากล่าวอย่าให้หัวเมืองวิวาทกัน แต่ทัพพระยานครลำปาง พระยาอุปราชเมืองเชียงใหม่ พระยาอุปราชเมืองลำพูน พระยาน่าน หัวหน้าเมืองแพร่ อุปราชเมืองหลวงพระบาง นายไพร่ ๑๔,๐๑๑ คน จะอยู่แรมปีจัดครอบครัวเมืองเวียงจันท์กว่าจะสำเร็จ ขอให้ทัพหลวงเสด็จกลับลงไปกรุงเทพมหานคร จะส่งครอบครัวให้ทันทัพหลวงสักส่วน ๑ จะค้างไว้ส่งต่อฤดูแล้ง ๒ ส่วน และซึ่งเสด็จยกทัพหลวงขึ้นมาทั้งพระญาติวงศานุวงศ์กับนายทัพนายกองทั้งปวง ตั้งใจทำราชการฉลองพระเดชพระคุณครั้งนี้จะคิดค้างปี มิได้คิดแก่เหนื่อยยาก แต่ครัวที่นายทัพนายกองได้แล้วและครัว ๖ หัวเมืองจะส่งจะเดินลงไปส่งสะเบียงตามรายทาง ก็พานจะหวุดหวิด ขอพระราชทานให้มีข้าหลวงขึ้นมาช่วยเจ้าพระยาพลเทพถ่ายสะเบียงขึ้นมา รับครอบครัวเพียงเมืองบัวชุมไชยบาดาล ถ้าราชการตีอ้ายพระยาเชียงสา และตีเมืองสกลนครเป็นประการใดไว้ใจได้ ควรทัพหลวงจะกลับได้ ก็จะเสด็จจากเมืองเวียงจันท์ลงมาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท ณเดือน ๘ กลางเดือน เสด็จแรมอยู่ณเมืองเวียงจันท์เป็นการไกล พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นสุรินทรรักษ์ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นรักษรณเรศร อยู่ณกรุงเป็นการใกล้ ให้กราบทูลพระกรุณาให้ทราบใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท อาการซึ่งทำครั้งนี้คงจะไม่ให้เสียราชการ เมื่อลงไปเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท จึ่งจะกราบทูลพระกรุณาข้อราชการให้ทราบทุกประการ และรายครอบครัวกับสิ่งของซึ่งได้ในเมืองเวียงจันท์ ใบบอกและหางว่าวมีลงมาครั้งนี้จะเอาเป็นแน่ยังมิได้ เป็นการประมาณ ยังให้ชำระสืบสาวเก็บรวบรวมต่อไปอีกอยู่ ถ้าจะได้ครอบครัวและสิ่งของมากน้อยเท่าใด ก็จะส่งลงมาทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายให้สิ้นเชิง ไม่แบ่งไว้เป็นของในพระราชวังหลวง พระราชวังบวรสถานมงคล ถ้าเสด็จลงมาถึงกรุงเทพมหานคร จึ่งจะกราบทูลพระกรุณา ขอรับพระราชทานบ้าง แล้วแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม อนึ่งช้างซึ่งบรรทุกดินดำให้นายศักดิ์มหาดเล็กกับจมื่นทิพเสนาคุมลงมา ๑๑๐ ช้างนั้นเป็นช้างไม่สู้งาม ทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายลงมาทั้งคนทั้งช้างก่อน ให้พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นรักษรณเรศรรับเอาช้างและคนปรนปรือไว้ ครั้งนี้จะหาช้างลงมาทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายใช้ราชการสำหรับแผ่นดินให้ได้ ๒,๐๐๐ ช้าง แต่ม้านั้นยังได้น้อยนัก จะหาดีหางามลงมาทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายยังไม่ได้ ยังจะหาต่อไปอีกอยู่ จะบอกกำหนดมากและน้อยยังมิได้ ปืนใหญ่เมืองเวียงจันท์นั้นจะบรรทุกช้างลงไปก็มิได้ จะชักลากก็เป็นฤดูฝน รูปร่างจะหางามก็ไม่ได้คล้ายกันกับเทียนพรรษา ขอพระราชทานย่อยเอาทองลงไป จะหล่อใช้ทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายณกรุงเทพมหานครใหม่ กำหนดจะเดินครัวตั้งแต่นายศักดิ์นายเวรมหาดเล็กเดินลงมาแล้ว จะจัดให้เดินเนื่องๆ กันลงมา และนายทัพนายกองของเราครั้งนี้ ที่ดีก็มีบ้างอยู่แต่น้อย แม้นจะเอาโทษตามอาชญาศึกก็จะเปลืองนัก และจดหมายราชการเล่มนี้ ให้พระเจ้าน้องยาเธอทั้งสองพระองค์ ทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายที่ลับ ให้ทรงทราบใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท ควรมิควรขอพระราชทานโทษ อนึ่งพระพุทธรูปสำหรับเมืองเวียงจันท์ พระบางหายไป ว่าข้าพระพาเอาไปฝังเสีย สืบยังหาได้ไม่ ได้แต่พระเสริม พระไส พระศุก พระแซ่คำ พระแก่นจันทน์ พระสรงน้ำ พระเงินหล่อ พระเงินบุ รวม ๙ พระองค์ แต่จะเอาลงไปกรุงเทพมหานครได้แต่พระแซ่คำองค์ ๑ ได้พระบรมสารีริกธาตุบรรจุไว้ในพระแซ่คำ ๑๐๐ พระองค์ กับได้พระเจ้าฉันผลสมอหน้าตัก ๒๐ นิ้วพระองค์ ๑ พระนาคสวาดหน้าตัก ๑๐ นิ้วพระองค์ ๑ หนัก ๑๗ ชั่ง พระนาคสวาดหน้าตัก ๘ นิ้วพระองค์ ๑ หนัก ๓ ชั่ง ๑๐ ตำลึง พระนาคปรกศิลาดีกระบือหน้าตัก ๕ นิ้วพระองค์ ๑ แต่พระนาคสวาด ๒ องค์นั้นเห็นจะแก้เอาดีได้ จะต้องแก้มากอยู่ และพระพุทธรูปจัดส่งไปกรุงเทพมหานครมิได้นั้น ได้ให้ก่อพระเจดีย์ณค่ายหลวงเมืองพันพร้าวเหนือวัด ซึ่งสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงในพระบรมโกศทรงสร้างไว้ เมื่อเสด็จขึ้นมาตีเมืองเวียงจันท์ครั้งก่อน ฐานกว้าง ๕ วา สูง ๘ วา ๒ ศอก จะบรรจุพระพุทธรูปไว้เป็นที่สักการบูชา อิฐซึ่งจะก่อพระเจดีย์นั้น เกณฑ์อิฐไพร่พลในกองทัพเสมอคนละ ๒ แผ่น แล้วจะจารึกพระนามว่า พระเจดีย์ปราบเวียง และความชั่วอ้ายอนุไว้ในแผ่นศิลาให้ปรากฏอยู่ชั่วฟ้าและดิน อย่าให้หัวเมืองทั้งปวงดูเยี่ยงอย่างกันต่อไป

ครั้นจดหมายลงมาแล้วก็โปรดให้ทำพระเจดีย์ แล้วจึงเชิญพระเสริมซึ่งอยู่วัดยอดเขาแก้วมาบรรจุไว้ในพระเจดีย์ปราบเวียง