๒๔๗. ทรงบำเพ็ญพระราชกุศลในคราวเกิดไข้ปวง

ฝ่ายที่กรุงเทพมหานคร เมื่อเดือน ๗ แรม ๑ ค่ำ เกิดความไข้ป่วงทั้งแผ่นดิน ไข้นั้นเป็นมาแต่ประเทศฝ่ายทะเล เป็นมาแต่เมืองฝ่ายตะวันตกขึ้นมาก่อน ไข้นั้นเป็นขึ้นมาถึงกรุงเทพมหานคร เป็นขึ้นไปจนถึงเมืองฝ่ายเหนือ เสียพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าเฉลิมวงศ์องค์ ๑ พระองค์เจ้าจินดาองค์ ๑ พระราชธิดา พระองค์เจ้าพวงแก้วองค์ ๑ เสนาบดี เจ้าพระยาบดินทรเดชา ๑ จึ่งบำเพ็ญพระราชกุศลทรงศีล แล้วให้เจ้าพนักงานซื้อสัตว์ที่จะต้องถึงมรณภัย แล้วปล่อยไปให้รอดชีวิตทุกวัน สิ้นพระราชทรัพย์เป็นอันมาก จึ่งโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ป่าวร้องราษฎรทำบุญให้ทาน ปล่อยสัตว์ที่อยู่ในกักขังให้รอดจากความตาย แล้วให้ตั้งอยู่ในความเมตตากรุณาต่อกัน คนทั้งปวงก็ยอมทำตามรับสั่งทั้งจังหวัดพระนครไม่ว่าชาติใดภาษาใด เว้นไว้แต่บาดหลวงฝรั่งเศส ๘ นายไม่ยอมแล้วห้ามลูกบ้านพวกเข้ารีดเสียด้วย ได้ทรงทราบก็ขัดเคืองว่าขัดรับสั่ง จึ่งให้เจ้าพนักงานไปไล่บาดหลวงฝรั่งเศสเสีย แล้วให้รื้อวัดฝรั่งเศสเสียทุกวัด ฝ่ายยองบิลกัวสังฆราช ซึ่งเป็นใหญ่กว่าบาดหลวงทั้งปวงจึ่งรับว่า การที่จะปล่อยสัตว์นั้นก็ไม่ผิดต่อศาสนาฝรั่งแต่สิ่งไร พวกบาดหลวงถือเกินไปเปล่าๆ เธอนั้นจึงให้พระยาวิเศษสงครามจัดได้ห่านเป็ดไก่เข้าไปถวายให้ทรงปล่อย แล้วให้พวกลูกบ้านที่เข้ารีดปล่อยสัตว์ให้หมดทุกคน การที่ทรงขัดเคืองที่จะให้รื้อวัดนั้นก็สงบไป แต่บาทหลวง ๘ นายดื้อดึงไม่ยอมก็พากันกลับออกไปเมืองสิงคโปร์ ความไข้ครั้งนั้นตรวจดูตามบัญชีเบี้ยหวัดที่ยื่นจำหน่ายตายในปีนั้นอยู่ในราว ๑๐ ลด ๒ ทุกหมู่ทุกกรม ผิดบ้างก็เล็กน้อย ประการหนึ่งสืบดูตามบ้านใหญ่ ๆ ที่มีคนถึงร้อย ๆ เศษ ก็ตายถึง ๒๐ เศษ เรื่องนี้ประมาณดูก็ไม่ผิดนัก เมืองเขมรก็เข้ามาว่าความไข้เป็นออกไปถึงเมืองเขมร และเมืองญวนเมื่อณเดือน ๙ แรม ๑๔ ค่ำ[๑] จนถึงวันเดือน ๑๐ ขึ้น ๑๐ ค่ำ[๒] ค่อยสงบลง ราษฎรลางบ้าน ๑๐ ส่วนเสียไป ๓ ส่วนบ้าง ลางบ้านก็เสียไป ๒ ส่วนบ้าง ลูกค้าวานิชไม่มีผู้ใดไปมาค้าขาย แต่ที่เมืองญวนนั้นจะมากน้อยเท่าใดไม่ทราบความ

ครั้นมาถึงเดือน ๑๑ พระยารามัญแขกถวายช้างพลายกระจุดดำเท่าเม็ดพริกไทยพื้นขาวมัวๆ เสมอทั้งตัว ช้าง ๑ สูง ๕ ศอก ๙ นิ้ว พระยาสงขลาส่งเข้ามาถึงกรุงณวันอาทิตย์ เดือน ๑๑ ขึ้น ๖ ค่ำ[๓] ยังไม่ได้ขึ้นระวางก็ล้มเสีย เมื่อล้มนั้นจุดดำแผ่ออกไปทั่วทั้งตัวเป็นช้างดำไป