วันที่ ๒๕ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๙ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๒๕ เมษายน ๒๔๗๙

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑๖ เดือนนี้ ประทานไปพร้อมด้วยรายงานเล่าเรื่องเที่ยวเมืองพะม่า ตอน ๓ ท่อนที่ ๒ ได้รับประทานด้วยดีแล้ว เปนพระเดชพระคุณล้นเกล้า

ตามลายพระหัตถ์ตรัสอธิบายถึงการทำฉัตรยอดพระเจดีย์ขาย เปนความรู้ใหม่ที่ไม่นึกเลยว่าพะม่าจะสร้างพระเจดีย์กันมากมาย จนถึงกับทำฉัตรปักยอดไว้ขายประจำท้องตลาด ชื่อ “พญาตะก่า” เคยได้ยิน แต่นึกว่าเปนชื่อบรรดาศักดิจำเพาะตัว คำนำชื่อทางไทยใหญ่ เคยได้ยินคำใช้ว่า “ปู่” ว่า “ผะกา” ว่า “ส่าง” แต่ไม่ทราบว่าหมายถึงอะไร และไทยพายัพก็มีคำนำชื่อว่า “หนาน” ว่า “น้อย” สองคำนี้ทราบว่าหมายถึงได้บวชพระบวชเณรแล้ว จะผิดหรือถูกก็ไม่ทราบ

ตำนานเมืองหงสาวดี ซึ่งทรงเรียบเรียงขึ้นในเรื่องเที่ยวเมืองพะม่านั้นดีนัก เปนพงศาวดารส่วนหนึ่ง ซึ่งจะเปนตำราเรียนของผู้ใฝ่ใจในทางนั้นแต่ไม่สบายใจอยู่ในข้อที่ทัพไทยไปตีเมืองอังวะ อันเปนหนทางไกลแสนไกล แต่ไม่ใช่ว่าจะเปนไปไม่ได้ อุบลายข่านยังไปตีเปอรเซียได้ สำคัญอยู่ที่การไปตีอังวะของเราไม่มีใครเขารับรองว่าเปนความจริง คำเล่าในพงศาวดารของเราก็ดูเปนนิทานพระยาเดโชมากกว่าเปนข่าวราชการทัพศึก

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ให้พระงั่วนำลายพระหัตถ์ซึ่งประทานไปถึงท่านไปให้พร้อมทั้งรูปฉาย ได้พิจารณาแล้ว จะว่าด้วยรูปพระพิมพ์ ๘ ปางก่อน ปางปฐมเทศนากับปางยมกปาฏิหารนั้น ตัดสินไม่ลงว่ารูปใดเปนปางใด เพราะรูปสัณฐานเหมือนกัน ต่างกันแต่พระหรือเทวดาอะไรก็เห็นไม่ชัด ซึ่งอยู่สองข้างพระพุทธรูปนั้น ปางข้างซ้ายทำมือประนมมือ ปางข้างขวาทำมือไขว้อย่างพระรำพึง ไม่เปนเหตุช่วยให้คิดออกว่าทางไหนเปนปฐมเทศนาและทางไหนเปนยมกปาฏิหาร แต่ปางอื่นไม่มีที่สงสัย รูปบวชนาคพระพะม่านั้นดี ทำให้ได้ความรู้ขึ้น ว่าหนังสือสวดนาคของมอญซึ่งได้เห็นมามากกว่ามากนั้น เขาใช้อ่านในการพิธีกรรม แต่ก่อนไม่เข้าใจเลยว่าเขาทำทำไมแต่ละฉะบับทำอย่างวิจิตรพิสดารมิใช่น้อย

​เรือของพะม่าอย่างเก่า ที่เขาใช้กันอยู่ทั่วไปในพื้นเมือง จะยังมีให้ฝ่าพระบาทได้ทอดพระเนตรหรือไม่ก็ยังไม่ทราบ เรือเล็ก ๆ รูปร่างเหมือนเรือของเรา ซึ่งเรียกกันว่าเรือแพม้า พายม้า พะม้า อะไรแน่ก็ฟังเอาศัพท์ไม่ได้ ลางคนกุลาธิษฐานไปถึงว่าเรือเผ่นม้า อยู่ข้างเหลือเกิน พอเกล้ากระหม่อมไปเห็นเรือชะนิดนั้นเข้าในเมืองพะม่าก็ตรัสรู้ขึ้นทันที ว่าเราเรียกว่าเรือพะม่าตามที่ได้แบบมาจากพะม่าเท่านั้นเอง เสียงเพี้ยนเปนพะม้าอาจเปนเสียงชาวเหนือก็ได้ ส่วนเรือค้าขายของพะม่าลำใหญ่ๆ มีรูปร่างเหมือนเรือกิ่งของเรา เว้นแต่ไม่มีกิ่งเท่านั้น ถ้าเอากิ่งดอกเลาปักขึ้นหัวท้ายเปนได้การทีเดียว เรือกิ่งของเราเห็นได้ว่าเอาอย่างมาจากพะม่าเหมือนกัน เพราะเรือรูปนั้นเขาใช้เปนพื้นเมือง เราใช้แต่เปนเครื่องประดับยศ

ได้ถวายรูปฉายที่ฝังศพหลวงขจรอันได้ทำเสร็จแล้วมาทอดพระเนตรด้วยคราวนี้ ๒ รูป เพื่อทรงอนุโมทนาในพระกุศลซึ่งได้ทรงพระเมตตาอุททิศทรัพย์ประทานหลวงขจรได้จ่ายไปในการทำที่ฝังศพนั้นแล้ว ขอประทานถวายพระกุศล ดินที่ถมในที่ฝังศพนั้นยังบกพร่อง และต้นไม้ที่ปลูกไว้ในนั้นก็ยังไม่งามจะพยายามทำต่อไปให้เรียบร้อย

เมื่อวันที่ ๒๓ สมเด็จพระพันวัสสาเสด็จประพาสเวียนรอบกับเรือ “เอรเรีย” ของห้างอีสตเอเซียติก มีองค์หญิงวาปี^๑ กับหม่อมเจ้าเทวกุล^๒ ตามเสด็จด้วยอีกหลายองค์ มีหญิงแก้ว^๓อยู่ในนั้นด้วย พระยาสุรวงศทำหน้าที่กรมวัง ประมาณว่าจะเสด็จไปถึงสิงค์โปร์ในวันที่ ๓๐ ถ้าฝ่าพระบาทมีพระประสงค์จะเฝ้าก็อาจเสด็จไปดักเฝ้าได้ที่สิงคโปร์ บริษัทอีสตเอเซียติกฉลาดหากินเต็มที คือว่าเรือขาเข้ามาจากยุโรป พอถึงปินังคนโดยสารก็พากันขึ้นจับรถไฟเข้ากรุงเทพ ฯ หมดเพราะว่าถึงเร็วกว่าไปกับเรือขาออกก็เหมือนกัน คนโดยสารจับรถไฟมาลงเรือที่ปินัง ตกลงเรือขาเข้าเดินเปล่าแต่ปินังถึงกรุงเทพฯ และเรือออกจากกรุงเทพฯ ก็เดินเปล่าจนถึงปินังเหมือนกัน เขาจึงจัดให้มีการรับชาวกรุงเทพฯ ให้เที่ยวเวียนรอบได้ คือเรือขาออกรับคนเที่ยวเวียนรอบจากกรุงเทพฯ ไปไซ่ง่อน แล้วข้ามไปสิงคโปร์ พบกับเรือขาเข้าที่นั้น ถ่ายคนโดยสารเที่ยวเวียนรอบลงเรือขาเข้ากลับกรุงเทพฯ คงเปนอันผู้เที่ยวเวียนรอบได้เที่ยวทาง ๑๕ วัน คิดเอาเงินคนละ ๑๕๐ บาท สมเด็จพระพันวัสสาตรัสว่าทรงคิดแล้วเปนเสียเงินน้อยกว่าที่จะเสด็จประพาสอย่างอื่นทุกอย่าง แล้วก็ได้อากาศทะเลบำรุงพระองค์ตลอดเวลาด้วย

​องค์หญิงพิสมัย^๔ที่ไม่ค่อยดี พระชันษาเข้าเขตต์เปลี่ยนชีวิต ประชวนเสาะแสะ หมอว่าดวงพระหทัยไม่ดี พระไตก็วิปริต