วันที่ ๒๐ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๗๙ ดร

​Cinnamon Hall,

206 Kelawei Road, Penang. S.S.

วันที่ ๒๐ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๗๙

ทูล สมเด็จกรมพระนริศร ฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๑๕ สิงหาคม ขอทูลสนองข้อที่ตรัสถามถึงสังฆาวาสที่มีในเมืองไทยแต่โบราณ หม่อมฉันเคยเห็นในหนังสือเรื่องหนึ่ง (นึกว่าเห็นจะเปนพงศาวดารเหนือ) เรียกชื่อวัดในเมืองสัชนาลัยวัดหนึ่งว่า “วัดสังกวาศ” จำได้อย่างคลับคล้ายคลับคลาว่าดูเหมือนในหนังสือนั้นจะมีนิทานเล่าถึงเหตุที่วัดนั้นมีประวัติเกี่ยวข้องกับปลาสังกวาศด้วย เมื่อหม่อมฉันไปถึงเมืองสัชนาลัยครั้งแรก ไต่ถามชาวเมืองถึงวัดสังกวาศก็ชี้โว้ชี้เว้ไม่ได้หลักฐาน เมื่อหม่อมฉันไปครั้งหลังได้สั่งให้เขาถางที่วัดต่าง ๆ ตอนกลางเมืองสัชนาลัยไว้ให้ดู ไปเห็นที่แปลงใหญ่แห่งหนึ่งมีกำแพงล้อมรอบ แต่เปนที่ว่างเปล่าไม่มีเจดียสถานอย่างหนึ่งอย่างใดอยู่ในบริเวณ จึงนึกขึ้นว่าคงจะเปนวัดสำหรับพระสงฆ์อยู่เพราะกุฏิทำด้วยไม้จึงสูญไปหมดเหลือแต่ที่เปล่า แล้วเลยนึกต่อไปว่าวัดนั้นแต่เดิมน่าจะเรียกว่า “วัดสังฆาวาส” นานมาเรียกแปร่งไปเปน “สังกวาศ” จึงไปพ้องกับชื่อปลา แต่ปลาดอยู่ที่เปลี่ยน “สังฆะ” เปน “สังกะ” มีเรื่องนอกจากชื่อวัดที่ว่ามาอีก หม่อมฉันยังจำได้เมื่อปีเสด็จพระอุปัชฌาย์พระชันสาครบ ๘๐ ปี ไปถวายพุ่มท่านทรงปรารภว่าพระชันสาเท่ากับกรมขุนนรานุชิต^๑ ซึ่งนับว่าพระชันสายืนยิ่งกว่าเจ้านายผู้ชายพระองค์อื่น เลยตรัสต่อไปว่ากรมขุนนรา ฯ นั้น พระนามเดิมว่า “สังกะทัต” พระราชาคณะผู้ใหญ่แต่ก่อนมีสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย (จี่) เปนต้น เคยสงสัยกันว่าไฉนจึงไปขนานพระนามว่า “สังกทัต” เพราะมีวิเคราะห์อยู่ว่า “สํเฆนฺทินฺโน สํฆทตฺโต” ดังนี้ บางองค์ก็เห็นว่าจะให้หมายสงฆ์ที่มีตัวเรียกว่า สังฆะ สงฆ์ที่ไม่มีตัวเรียกว่า สังกะ ดอกกระมัง ตรัสเล่าเปนอย่างเห็นขบขัน ทรงพระศรวลและ “อื๋อ” นับไม่ถ้วน แต่นอกจากพระนามกรมขุนนรานุชิตยังมีอีก คือถวายสังฆทานยังเรียกกันว่า “สังกทาน” อยู่จนทุกวันนี้ ถ้าไม่ทรงทราบเหตุที่เปลี่ยน ฆ เปน ก ลองตรัสถามสมเด็จพระพุทธโฆษาจารยดูสักทีเปนไร

​ที่โปรดประทานพระวินิจฉัยรูปกุฏิวัดสะลินที่เมืองมัณฑเล ว่าเปนรูปปราสาทรีนั้นดีนัก พระดำรินี้ก็ควรปรากฎเปนหลักในการช่างได้อย่างหนึ่ง หม่อมฉันคิดเห็นต่อไปว่าปราสาทรีนั้น แบบเดิมเขาจะทำเพียง ๓ ชั้น ที่ต่อขึ้นไปถึง ๕ ชั้นเหมือนเช่นมหามณเฑียรแก้วในราชวังเมืองมัณฑเลดูเกินดีไป เหมือนกับทำเศวตฉัตร ๙ ชั้นฉะนั้น ถ้าใครแต่งตำราลักษณการช่างของไทย เห็นควรจะเอาแบบพะม่ามาเทียบเมื่อว่าถึงกระบวรช่างปลูกสร้างด้วยจึงจะดี ที่จะทูลต่อไปนี้ถ้าทรงเห็นว่าฟุ้งสร้านขอประทานโทษ หม่อมฉันอยากนักให้ชายใสจำนงใจที่จะแต่งตำราเช่นนั้น เมื่อเธอสมบูรณ์ด้วยความสามารถในภายหน้า ถ้าทำได้เช่นนั้น จะเปนอนุสสาวรีย์และประเสริฐกว่าสร้างวังใหม่หรือสร้างโรงหนังฉายมากทีเดียว

ที่ทรงพระอุตสาหะเสด็จไปประทานพรชายดิศกับหญิงหลุย เมื่อขึ้นเรือนใหม่นั้นหม่อมฉันยินดีและขอบพระเดชพระคุณเปนอันมาก ที่สมเด็จพระวชิรญาณวงศไม่สู้เลื่อมใสในพระบริโภคเจดีย์ต่างๆ นั้นก็พอเข้าใจได้ เพราะไม่ได้อ่านพงศาวดารอินเดียนั่นเอง หม่อมฉันเชื่อว่าที่ ๔ แห่งที่นับถือกันทุกวันนี้คงไม่ผิดตำบล ถ้าจะเคลื่อนคลาดก็เพียงตำแหน่งที่ เพราะบูชากันมาแต่แรกพระพุทธเจ้าเข้าปรินิพพาน มิใช่เกิดนับถือต่อครั้งพระเจ้าอโศกมหาราช

ข่าวที่เมืองปีนังก็ไม่มีอะไรแปลกปลาด นอกจากผลของการเล่นแสดงตำนานที่หม่อมฉันได้ทูลไปในจดหมายฉะบับก่อน พระยารัษฎาธิราชภักดี (คอยูจ๋าย) มาเล่าว่ามีจีนพวกเถ้าเกนายเหมืองเมืองที่ใกล้เคียงพากันมาดูมาก แต่ดูแล้วไม่ชอบใจทั้งพวกแขกมลายูและพวกจีน พวกมลายูเห็นว่าประจานการที่มาเอาบ้านเมืองของมลายู พวกจีนไม่ชอบใจที่เล่นเชิดชูเกียรติแต่อังกฤษ คิดดูก็ชอบกลด้วยการเล่นแสดงตำนานเปนการให้รู้สึกพูมใจ เรื่องที่เล่นมันเปนเรื่องพูมใจแต่อังกฤษจริงๆ ด้วย

หม่อมฉันส่งเรื่องเที่ยวเมืองพะม่าถวายมากับจดหมายฉะบับนี้อีกท่อนหนึ่ง นับเปนท่อนที่ ๓ ในตอนที่ ๕ มีรูปฉายประกอบ ๑๒ รูป คือ

๑. รูปจำอวดนำกระบวรแห่บวชนาค

๒. รูปตัวเจ้านาค

๓. รูปคนเข้ากระบวรแห่

๔. รูปคนเข้ากระบวรแห่

๕. รูปเด็กเข้ากระบวรแห่

๖. รูปเด็กเข้ากระบวรแห่

๗. รูปพิธีอุปสมบท เมื่อสอนนอกหัตถบาส

​๘. รูปพิธีอุปสมบท เมื่อถามต่อหน้าสงฆ์

๙. รูปพิธีอุปสมบท เมื่อสวดญัตติ

๑๐. รูปพิธีอุปสมบท เมื่อบอกอนุสาสน์

๑๑. รูปพิธีอุปสมบท เมื่อเสร็จการอุปสมบท

๑๒. รูปฤาษีพะม่า อย่างโพกผ้า