วันที่ ๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๙ ดร

​Cinnamon Hall,

206 Kelawei Road, Penang. S.S.

วันที่ ๕ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๗๙

ทูล สมเด็จกรมพระนริศฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์เวรฉะบับลงวันที่ ๓๑ ตุลาคม กับลายพระหัตถ์ฉะบับเล็กสอดมาในซองนั้น

หม่อมฉันยินดีที่ทราบว่าอาการป่วยของเจริญใจคลายขึ้นอีก เห็นจะยังต้องระวังไปอีกนาน แต่ยังหวังใจว่าจะกลับหายจนเปนปกติได้

ต้นชื่อของ ตาด เข้มขาบ เยียรบับ และส่าน ที่พระยาอนุมาณค้นได้นั้นดีนัก ของเขาถูกแน่เว้นแต่อัตลัดนั้นควร “ฟังไว้ก่อน” อ่านวินิจฉัยของพระยาอนุมาณออกคิดถึงหนังสือ “วินิจฉัยวรรณคดี” น่าเสียดายที่หยุดไปเสีย ได้ยินว่าคนอื่นที่เสียดายก็มีมาก

ที่ตรัสถามถึงคำเรียก “พระเจ้าอยู่หัวทั้งสองพระองค์” ว่าจะมีพระองค์อื่นนอกจากสมเด็จพระนเรศวรกับพระเอกาทศรถอีกหรือไม่นั้น หม่อมฉันนึกว่าในจารึกฐานรูปพระอิศวรเมืองกำแพงเพ็ชร์ที่อยู่ในห้องเครื่องสัมฤทธิ์ ณ พระที่นั่งอิศราวินิจฉัยนั้น มีคำกล่าวว่าผู้สร้าง “ถวายพระราชกุศลแก่พระเจ้าอยู่หัวทั้งสองพระองค์” สอบศักราชตรงกับสมเด็จพระบรมราชา (ที่ ๓) กับสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ ซึ่งเปนพระราชโอรสของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทั้ง ๒ พระองค์ ตามเรื่องพงศาวดาร “ฉะบับหลวงประเสริฐ” ซึ่งแต่งครั้งแผ่นดินสมเด็จพระนารายน์ ว่าเมื่อสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถสวรรคต ทรงมอบเวรราชสมบัติกรุงศรีอยุธยาให้พระบรมราชาราชโอรสพระองค์ใหญ่ครอง และมอบราชสมบัติเมืองเหนือให้ “พระเชษฐาธิราช” ราชโอรสพระองค์น้อยครอง เข้ากับเวลาพระยาศรีธรรมาโศกเจ้าเมืองกำแพงเพ็ชร์หล่อรูปพระอิศวร ครั้งนั้นมีพระเจ้าแผ่นดินเป็น ๒ พระองค์อยู่ ๓ ปี สมเด็จพระบรมราชาธิราช (ที่ ๓) สวรรคตเมื่อ พ.ศ. ๒๐๓๔ สมเด็จพระเชษฐาธิราชก็ได้ครองหมดทั้งประเทศแต่พระองค์เดียวต่อมาเฉลิมพระนามว่า สมเด็จพระรามาธิบดี (ที่ ๒) นอกจากนี้หม่อมฉันนึกไม่ออกว่าจะมีพระองค์อื่นอีก

เมื่อเร็วๆ นี้พระยาอนุมาณมีจดหมายมาถึงหม่อมฉัน ขออนุญาตพิมพ์รูปสัมฤทธิ์ที่พะม่าเอาไปจากเมืองไทย กับคำอธิบายของหม่อมฉัน ประกอบกับพระราชนิพนธ์ของสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง “เรื่องวิจารณ์พงศาวดาร” ซึ่งจะพิมพ์เปนหนังสือแจกในงานพระราชทานเพลิง​พระศพพระองค์หญิงอรพินธเพ็ญภาค^๑ ด้วยแกได้เห็นที่หม่อมฉันให้เปนของฝากแก่หลวงบริบาลบุรีภัณฑ์ เมื่อกลับมาจากเมืองพะม่า หม่อมฉันได้อนุญาตไปแล้ว เขาส่งพระราชนิพนธ์มาให้ดูด้วยทั้ง ๒ เรื่อง หม่อมฉันออกชอบที่เขาตั้งใจหาความรู้ จึงเขียนวิจารณ์ไปให้เขาฉะเพาะตัวบ้างเล็กน้อย ได้คัดสำเนามาถวายทอดพระเนตรเล่นด้วย

ในคราวเมลนี้หม่อมฉันถวายเรื่องเที่ยวเมืองพะม่าตอนที่ ๗ ท่อนที่ ๒ มาถวาย แต่รูปประกอบพิมพ์ไม่ทัน จะส่งถวายต่อคราวหน้า