วันที่ ๑๔ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๙ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑๔ มิถุนายน ๒๔๗๙

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๔ มิถุนายน พร้อมทั้งรายงานเล่าเรื่องเที่ยวเมืองพะม่าตอนที่ ๔ ท่อน ๒ ประกอบด้วยรูปกำแพงประตูและคูเมืองมัณฑเล ๓ รูป ซึ่งทรงพระเมตตาโปรดประทานไป ได้รับประทานแล้วเปนพระเดชพระคุณล้นเกล้า

เห็นรูปประตูเมืองมัณฑเลช่างชื่นใจเสียจริงๆ เคยเห็นมาแต่ก่อนซึ่งเปนเวลานานแล้วอย่างไรก็คงอยู่อย่างนั้นเขารักษาดีจริงๆ เห็นใจทีเดียวว่าคงต้องออกทุนมากมายในการรักษา เพราะว่าปราสาทซึ่งทำไว้เหนือประตูและป้อมทำด้วยไม้ทั้งนั้น ถ้าไม่ได้ระวังรักษาคอยซ่อมแซมอยู่ ป่านนี้ก็พังหมดแล้ว

เมืองมัณฑเลนั้นประหลาดจริงๆ มีกำแพงเปนสี่เหลี่ยมไม่เบี้ยวบูดทั้งภายในก็ตัดถนนเปนตาหมากรุกแบบอเมริกัน วางวังในใจกลางเปนสี่เหลี่ยมไม่เบี้ยวบูดเหมือนกัน เห็นได้ว่าเปนเมืองสร้างใหม่ ด้วยได้กะแผนที่อย่างเรียบร้อยก่อนแล้ว และผู้ปักผังก็ต้องเปนผู้รู้วิชาอินชเนียดีแล้วด้วย จึ่งปักได้ไม่มีโย้เย้ ดูแต่หมู่พระที่นั่งในพระราชวังบวรกรุงเทพฯ แม้จะได้ตั้งใจทำพระวิมาน พระที่นั่งพุทไธสวรรย์ พระที่นั่งอิศราวินิจฉัยให้กินกันเปนระเบียบเรียบร้อยก็ไม่พ้นโย้เย้ไปได้ เพราะวิชาอินชเนียเราบกพร่อง ที่เมืองมัณฑเลได้ยินฝรั่งเขาพูดเมื่อเกล้ากระหม่อมไปเที่ยว เขาว่าอินชเนียอิตาเลียนเปนผู้กะ เกล้ากระหม่อมก็เชื่อ ด้วยเห็นว่าฝรั่งเขามีวิชาพอทำให้สำคัญต่อไปว่า ฝรั่งอินชเนียนั้นจะคิดแปลนด้วยเสร็จ เอาแบบอเมริกามาเปนหลัก เพิ่งมาทราบในรายงานที่ประทานไปนี้ว่าถอดถ่ายมาจากเมืองอมรปุระทำให้ประหลาดใจขึ้นอีกมากว่า เมืองอมรปุระนั้นได้ทำแบบอย่างอเมริกาแล้ว หรือที่ว่าดังนั้นหมายจำเพาะแต่ท่วงทีที่มีกำแพงเมืองรอบ และวังตั้งอยู่กลางเมืองปราสาทตั้งอยู่กลางวังเท่านั้น เปนจนด้วยเกล้าที่ไม่ได้เข้าไปเห็นเมืองอมรปุระเสียเลย

นึกถึงแบบประตูเมืองก็พอใจแบบเมืองมัณฑเลเปนอันมาก ที่ทำเปนป้อมมีหลังคาเปนยอดอยู่เบื้องบน คือว่าจะดูงามก็งาม จะต่อสู้ข้าศึกก็ถนัดดีกว่าประตูเมืองทางบ้านเราซึ่งทำดุจประตูบ้าน การรักษาข้าศึกทำลายประตูก็มีอยู่สองวิธี คือทำหอรบไว้บนหลังประตูวิธีหนึ่ง วิธีนี้จะหางามที่ประตูไม่ได้ และออกจะต่ำสูงที่พระราชา​มหากษัตริย์เสด็จออกจะต้องลอดใต้ถุนด้วยเพื่อจะหลบหลีกความเสียอันนี้จึงมีอีกวิธีนึงที่ทำประตูยอด เพื่อให้ได้ความงามและไม่มีการต่ำสูง แต่ต้องทำป้อมไว้ข้างประตู เพื่อรักษาข้าศึกทำลายประตูได้ถนัด แต่ก็ดูเกะกะเหลือเกิน สู้แบบเมืองมัณฑเลไม่ได้ ที่เขาตัดผ่าป้อมเปนสองซีก ทำช่องที่ฝานั้นเปนช่องประตูยอด จะขึ้นรักษาข้าศึกทำลายประตูก็ทำได้ถนัด และพระราชาก็ไม่ต้องลอดใต้ถุนด้วย

เมื่อเขียนชื่อเมืองมัณฑเล ทำให้นึกถึงสมเด็จชายขึ้นมาได้ เปนเรื่องติดจะขัน ตรัสเล่าว่าให้เด็กมันอ่านหนังสือถวายทรงฟัง ถึงคำบัณฑิตมันอ่านถวายว่า บันทิด จึงตรัสสอนว่า ฑ ตัวนี้เขาอ่านเปนเสียง ด ต้องอ่านว่าบันดิด มันก็อ่านถวายตามที่ตรัสสอน แล้วอีกบัดเดี๋ยวเดียวก็ไปถึงคำไพฑูรย์มันอ่านถวายว่าไพดูน ตรัสว่าเล่นเอาสิ้นพูด ไม่รู้จะพูดว่ากะไร

คัมภีร์ทักษาพยากรณ์ เปนตำราพยากรณ์เทวดาเสวยอายุ “ทักษ” เปนชื่อพระอาทิตย์ผู้เปนครหปติแห่งอัฏเคราะห์ซึ่งเข้าเสวยอายุ เกรงคำ Thaiksa ของพะม่าจะไม่ตรงกับคำ ทักษ ของเรา

วิธีชิมลาง ปรากฎมาในหนังสือจีนมาก ลางทีจะเปนวิธีของจีนแล้วมอญพะม่าจำอย่างมาใช้ ที่แท้เห็นจะมาแต่คิดจะทำอะไรแล้วให้ลอบไปฟังเสียงราษฎรดูก่อนว่าจะพอใจหรือไม่

ไม้หลักปักสองข้างประตูเมืองน่าจะเปนที่เรียกว่า “เสาไต้” คือเสาที่เสียบไต้จุดไฟ สำหรับให้แสงสว่างแก่การตรวจตราที่ประตู ในหนังสือที่จะมาทางพระพุทธศาสนามีกล่าวถึงอยู่เนืองๆ และกล่าวถึงเมื่อไรก็มักติดอยู่กับประตูเสมอ ตามที่พรรณนานั้นว่าตกแต่งวิจิตรไปด้วยแพรพรรณและดอกไม้ที่พระมหาธาตุเมืองสวรรคโลกมีเสาทำด้วยปูนเรียงรายอยู่หน้าพระระเบียงรอบองค์พระมหาธาตุ รูปร่างเหมือนเทียนวรรษา ที่ใต้บัวปลายปั้นเปนลายอย่างวิจิตร เปนเฟื่องดอกไม้ก็มี เปนนาคพันกันก็มี เปนคนขี่ช้างขี่ม้าเดินตามกันเปนแถวอย่างผ้าที่ทอกันทางหัวเมืองเหนือก็มี ทำแปลกๆ กันทุกเสาพิจารณาเห็นเสานั้นเปนของตั้งลอยไม่มีท่าว่าจะรับหลังคาเลย แต่จะเปนเสาอะไรคิดไปก็สงสัยว่าจะเปนเสาไต้ ได้ปีนขึ้นไปตรวจดูบนปลายเสาซึ่งสูงเหนือหัวเล็กน้อย เห็นบนนั้นทำไว้เปนรู อาจเสียบไต้หรือใส่ตะเกียงหรือปักโคมอะไรก็ได้ เสาข้างประตูเมืองมัณฑเลถ้าหากว่าเสียบไต้จะเก่าเกินสมัยไปอาจตอกตะเกียงก็หากจะเปนได้

งานศพเจ้าจอมมารดาเหม คิดว่าลางทีก็จะใคร่ทรงทราบว่าทำกันอย่างไร จึงจะกราบทูลให้ทรงทราบตามสมควร กล่าวตามกำหนดการเวลาเช้าขุดศพขึ้นบรรจุโกศนำมาตั้งในศาลาดำรงธรรม ประกอบลองแปดเหลี่ยมบำเพญการกุศล เวลาบ่ายยกศพเข้า​ตั้งเมรุ เวลา ๑๗.๓๐ นาฬิกา พระราชทานเพลิง ในการพระราชทานเพลิงนั้นจัดเปนงานเสด็จพระราชดำเนิน แต่เกล้ากระหม่อมไม่ได้ไปเพราะฝนตก เขาว่าเจ้าพระยายมราชจุดฝักแคเพราะพระองค์อาทิตย์ทรงประชวน เกล้ากระหม่อมไปเอาต่อเวลา ๑๙ นาฬิกาเมื่อฝนหยุดแล้ว