วันที่ ๑๖ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๗๙ ดร

​Cinnamon Hall,

206 Kelawei Road, Penang. S.S.

วันที่ ๑๖ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๔๗๙

ทูล สมเด็จกรมพระนริศรฯ

เมื่อวันจันทร์ที่ ๑๓ ตอนเช้า บุรุษไปรษณีย์นำลายพระหัตถ์มาส่ง หม่อมฉันนึกปลาดใจด้วยนับวันยังไม่ถึงกำหนดเสด็จกลับกรุงเทพฯ ตามที่ตรัสบอกไว้ จะมีเหตุอันใดที่ทำให้เสด็จกลับเร็วไป ต่อพลิกข้างหลังซองเห็นตั๋วบอกจดทะเบียน จึงทราบว่าส่งมาจากศรีราชา เปิดซองดูลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๙ มาถึงปีนังวันที่ ๑๒ เวลาเย็นดูก็เร็วนักหนา เมื่อทราบว่าจะเสด็จอยู่ศรีราชาต่อไปอีกสัปดาหะหนึ่ง หม่อมฉันจึงเขียนจดหมายฉะบับนี้ส่งไปถวายที่ศรีราชาทดลองดูบ้าง

เมื่อเสด็จไปศรีราชาถูกคลื่นใหญ่ก็ออกจะเปนธรรมดา ด้วยระดูนี้เปนลมมรสุมตะวันตกเฉียงใต้ ที่อ่าวปากน้ำเจ้าพระยาคลื่นใหญ่กว่าระดูอื่นๆ รู้สึกสงสารคุณโต แต่ที่ศรีราชานั้นถึงระดูนี้ก็ขึ้นลงได้ไม่ยาก เพราะมีเกาะสีชังบังคลื่น ที่เสด็จไปประทับศรีราชาทรงสบายขึ้นนั้น หม่อมฉันยินดีด้วยเปนอันมาก เข้าใจว่าคงประทับที่บ้านเจ้าพระยาสุรศักดิ์ บ้านนั้นก็อยู่สบายดี

ทราบว่าเด็กสิงห์โตจะแต่งงาน หม่อมฉันก็ยินดีด้วย หวังว่าจะได้คนดีที่ไม่เกี่ยวข้องกับการเมืองเปนสามี ส่วนตัวเด็กสิงห์โตเองนั้น ก็ได้รับความอบรมในสำนักที่ดี หวังใจว่าจะเปนแม่เรือนดี ไม่ไปแต่งแต้มลิ้นจี่และแต่งแหม่มเต้นรำอย่างสากลสตรี ถ้าทรงมีโอกาสขอได้โปรดบอกด้วยว่าหม่อมฉันอำนวยพรไปให้มีความสุขสบาย และมีความเจริญทุกประการเทอญ

ลักษณโบสถ์วัดศรีราชาที่ทรงพระดำริแก้ไขนั้น ดูเข้าทีดีมากด้วยพอเหมาะแก่กำลังและการงานของพวกชาวบ้าน ดูเหมือนจะเปนสีมาอย่างย่อมที่สุดที่จะเปนได้ ถ้าจะให้ย่อมกว่านั้นก็ต้องเอาเขตต์หัตถบาสเปนสีมา

เรื่องพระบรมอัษฐิของพระองค์วาณี ที่เจ้าพนักงานเขาเชิญไปรวมไว้ที่ปราสาทพระเทพบิดร ก็ควรนับว่าดีแล้ว ที่หม่อมฉันทูลไปถึงการที่จะบรรจุพระบรมอัษฐิในฐานพระประธานวัดประจำรัชชกาลต่อไปในเวลาภายหน้านั้น ด้วยความหวังใจว่า เมื่อใดพระเจ้าแผ่นดินในพระบรมราชจักรีวงศ ทรงสามารถบัญชาการได้เอง คงจะทรง​จัดการบรรจุด้วยเคารพต่อพระบุพพการียมหาราชเจ้า แต่การบรรจุอาจจะต้องรอไปจนถึงเวลาพระองค์ท่านและหม่อมฉันไม่มีตัวเสียแล้ว จึงอยากให้เขียนฎีกาปรารภไว้ ณ ที่เก็บพระบรมอัษฐิ ใครเห็นในภายหน้าถ้าเปนคนมีความกตัญญูกตเวที เขาจะได้นำความขึ้นกราบบังคมทูลฯ ถ้าไม่เปนไปได้ดังนั้นเราก็ได้ความพอใจอย่างหนึ่ง ว่าได้ทำตามความสามารถที่จะทำได้แล้ว มีเรื่องทำนองนี้ดูเหมือนหม่อมฉันยังไม่ได้ทูลให้ทรงทราบ เมื่อหม่อมฉันทราบข่าวว่าพระองค์เจ้ารุจาวรฉวีสิ้นพระชนม์นึกขึ้นถึงการบรรจุพระอัษฐิเจ้านายวังหน้าที่วัดชนะสงคราม ได้เขียนจดหมายไปถึงกรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ว่าพระองค์ท่านกับหม่อมฉันและเธอเอง ได้ช่วยกันพยายามทำที่บรรจุพระอัษฐิเจ้านายวังหน้าที่วัดชนะสงครามจนสำเร็จเรียบร้อย แต่เดี๋ยวนี้ต่างคนกระจัดกระจายย้ายแยกกันไป พระองค์ท่านกับหม่อมฉันก็แก่ชะราแล้ว ขอให้กรมหมื่นพิทยาฯ ถือเปนพระธุระของเธอต่อไปในเรื่องบรรจุพระอัษฐิเจ้านายวังหน้า เช่นพระองค์เจ้ารุจาฯ เมื่อพระราชทานเพลิงพระศพแล้วเจ้าพนักงานเขาเชิญพระอัษฐิไปบรรจุเองก็เปนการดี ถ้าเขาไม่ทำเช่นนั้นขอให้กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์รับเอาพระอัษฐิไปบรรจุ เธอก็มีลายพระหัตถ์รับมาว่าจะทำเช่นนั้น แต่ในเรื่องพระบรมอัษฐิผิดกัน ความคิดที่จะทำอย่างไรก็ยังไม่ยุติ ผู้ที่จะสามารถจัดการได้สำเร็จจะมีความคิดเห็นอย่างไรก็ยังไม่รู้ ทางที่เราจะทำได้มีแต่บอกความคิดไว้ อย่าให้สูญเสีย กรมพระสมมตฯ เคยทรงพระดำริอย่างหนึ่ง ว่าพระบรมอัษฐิพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวนั้น ควรย้ายมาบรรจุที่วัดสุทัศนฯ อันเปนวัดสำคัญ และอยู่ในความบำรุงรักษาของรัฐบาล ผิดกับวัดราชโอรสฯ หม่อมฉันยังอยากให้ท่านทรงคอยหาโอกาสชี้แจงกับพวกกรมวังที่เขาเปนสัมมาทิฏฐิในเรื่องการรักษาพระบรมอัษฐิ ดังได้ทูลไปในจดหมายฉะบับก่อน

เข้าวัสสาปีนี้ เขามาเชิญให้หม่อมฉันไปจุดเทียนวัสสาที่วัดปูโลติกุส และถวายผ้าจำนำวัสสาด้วยกันกับพวกสัปรุษตามเคย เมื่อวันแรม ๘ ค่ำ หม่อมฉันได้นิมนตร์พระสงฆ์วัดปูโลติกุส ๕ รูป มารับบิณฑบาตที่ Cinnamon Hall ได้ตักบาตด้วยกันกับครอบครัวเหมือนเช่นเคยทำในกรุงเทพฯ ก็รู้สึกชื่นบานสำราญใจ ขอถวายพระกุศลด้วย