วันที่ ๒๒ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๗๙ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๒๒ กรกฎาคม ๒๔๗๙

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ขอประทานถวายรายงานให้ทรงทราบ เกล้ากระหม่อมได้กลับถึงกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๒๐ แล้วด้วยความสดวก ไม่ถูกคลื่นลมตามทางเลยแม่โตก็ไม่เมา สิงห์โตแล่นตามเข้ามาด้วยอีก

ศรีมหาราชาสบายมาก ประการที่หนึ่งอากาศไม่ชื้น ฝนตกประกอบด้วยลมปึงปังเสร็จแล้วก็หายขาดไม่พร่ำเพรื่อ ประการที่สองสัตวซึ่งรบกวนเช่นยุงและมดเปนต้นมีน้อยที่สุด ประการที่สามที่เดินเล่นมีมาก มีทางเกวียนทางมดพอที่จะเดินลัดแลงเข้าไปในป่าในไร่ จะได้พบแต่งัวควาย ไม่ต้องระวังตัวกลัวรถยนต์ทับตายอย่างในกรุงเทพฯ ทำให้รู้สึกในใจว่าป่าดงพงพีนั้นดีกว่าศรีวิลัยมาก ได้ไปทราบความว่าศรีมหาราชาก็เปนที่คนไปตากอากาศกันในเดือนเมษายนเหมือนกัน เว้นแต่เปนพวกครึๆ ส่วนพวกหรู ๆ โก้ๆ นั้นเขาไปหัวหิน

วานนี้ได้รับลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑๙ เรื่องลูกชายใส เปนพระเดชพระคุณล้นเกล้าแล้ว เกล้ากระหม่อมลืมกราบทูลมาด้วย ว่าเธอตั้งใจจะไปทางเรือจนถึงกรุงเทพฯ ด้วยจะตัดความลำบากและเสียโสหุ้ยในการขนของ เกล้ากระหม่อมก็เห็นชอบด้วย

พระดำรัสแนะนำข้อต้น ในเรื่องหางานของชายไสนั้นถูกต้องสมควรที่สุด จะปฏิบัติตามพระดำรัสแนะนำไปนั้น ส่วนข้อหลังในเรื่องสอนวิชาช่างไทยนั้นก็ถูกต้องสมควรที่สุดเหมือนกัน แต่ยังอักอ่วนป่วนใจอยู่ ด้วยเกล้ากระหม่อมเกิดมาก็ทำตัวเพียงเรียนเปนศิษย์ มิได้เรียนเปนครู สงสัยตัวเองว่าจะสอนใครให้รู้ได้หรือไม่ อีกประการหนึ่งสังเกตเห็นว่าคนจะเรียนอะไรรู้อยู่ที่ความต้องการของเขาเอง ถ้าอยากรู้จึงจะรู้ ถ้าไม่อยากรู้ถึงจะข่มขืนให้เรียนก็ไม่รู้ ได้เคยเห็นมาแล้ว คนไทยก็ดี ฝรั่งก็ดี ที่เรียนวิชาช่างเปนมาแล้วแต่เมืองนอก ลางคนก็ใฝ่ใจในวิชาช่างไทย ลางคนก็ไม่ใฝ่ใจเห็นเปนสวะ ถ้าใฝ่ใจก็ได้รู้บ้าง ถ้าไม่ใฝ่ใจก็ไม่ได้อะไรเลย อีกประการหนึ่งก็เกี่ยวด้วยความต้องการของคน ถ้าต้องการแบบอย่างข้างไทยกันก็เปนเครื่องหนุนน้ำใจกุลบุตรให้พยายามเรียนแบบไทย ถ้าไม่มีใครต้องการก็ไม่มีใครใฝ่ใจเรียน เพราะว่าเรียนก็เสียเวลาเปล่า ไม่มีใคร​ต้องการไม่มีช่องได้ทำ ขอให้ฝ่าพระบาททรงสังเกตว่าเวลานี้เขาต้องการให้เหมือนฝรั่งเปนดี ทอดพระเนตรรูปในหนังสือพิมพ์เถิด เวลานี้เปนรูปฝรั่งหมดแล้วไม่มีอะไรที่จะเห็นได้ว่าเปนไทยติดอยู่ในนั้นเลย จนเมื่อเร็วๆ นี้เองก็มีประกาศเรียกให้เขียนรูปโฆษณาแสดงคุณยานัดหมอมีแข่งขันเอารางวัล รูปที่ได้รางวัลหรือเฉียดได้ก็เปนรูปฝรั่งทั้งนั้น เหมือนฝรั่งเขียน ไม่มีไทยติดเลย

ได้ตัดรูปตัวอย่างที่กราบทูลมาถวายด้วยสองรูป

<น>