วันที่ ๓๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๙ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๓๐ พฤษภาคม ๒๔๗๙

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๑ เดือนนี้ โปรดประทานไปพร้อมด้วยรายงานเล่าเรื่องเที่ยวเมืองพะม่า กับรูปฉายประกอบกันด้วย ๔ รูป ได้รับประทานแล้ว พระเดชพระคุณเปนล้นเกล้า

พระวิจารณส่งเสริมเรื่อง “นางจรัล” นั้นดีหนัก ทำให้ความเห็นของเกล้ากระหม่อมมั่นคงขึ้นอีกมาก ในพระวิจารณนั้นประกอบด้วยศัพท์มาก ทำให้เกล้ากระหม่อมติดใจพิจารณาศัพท์เหล่านั้นต่อไป เมื่อได้ความรู้แจ่มแจ้งขึ้นก็ต้องกราบทูลให้ทราบฝ่าพระบาทไว้ด้วย

คำว่า “ปราการ” ในภาษาบาลีมีความหมายแต่เพียงว่าวงล้อมรอบจะเปนกำแพงก็ได้ รั้วก็ได้ ที่สุดจนม่านก็ได้ เช่นตัวอย่างว่า “สาณิปาการํ สยนํ” เตียงนอนมีม่านวงล้อมรอบ

คำว่า “กำแพง” ในภาษาเขมรมีเหมือนกัน แต่เขาใช้เรียกแต่จำเพาะกำแพงกั้นเขตต์ที่ไม่มีเชิงเทิน ถ้ามีเชิงเทินเปนที่ต่อสู้สตรู เขาเรียกไปเสียอีกอย่างหนึ่งว่า “บันทาย”

คำว่า “นาง” ในภาษาเขมรมีเหมือนกัน แปลว่าผู้หญิงเหมือนกันเขียน “นาง” อย่างเดียวกัน แต่อ่านออกเสียงว่า เนียง สถานีควนเนียงอันเปนต้นทางที่ไปเมืองสตูลนั้นก็คือควนนางหรือเนินนางเรานี่เอง

คำว่า “จรัล” ค้นภาษาเขมรพบแต่ “จราล” แปลว่าสะเก็ดไม้ เสี้ยนไม้อยู่ข้างจะเล็ก แต่ก็เข้าทีอยู่มากที่ยังเปนธาตุไม้ คำแปลนั้นอาจผิดไปจากความหมายเดิมก็จะได้ ถ้าแปลว่าไม้ขรแล้ว “นางจราล” ก็ได้ความว่านางไม้ เข้าทางที่ต้องประสงค์ได้ แต่ค้นคำที่ประกอบเสร็จว่า “นางจราล” ในภาษาเขมรไม่พบ

ตามพระดำริว่า ใบเสมาเปนคำตลาดเพราะเหมือนกับใบเสมาซึ่งหมายเขตต์โบสถ์นั้นถูกต้อง ส่วนใบบังตามป้อมซึ่งมักทำเปนรูปสี่เหลี่ยมนั้น ปากตลาดเรียกว่าลูกป้อม ไม่เรียกใบเสมา เพราะรูปไม่เหมือนใบเสมา แต่แท้จริงก็เปนวัดถุอย่างเดียวกัน

​เรื่องคัมภีร์ลานทองของพระเจ้าบรมโกศ ฝ่าพระบาททรงสันนิษฐานสมเหตุสมผลเรียบร้อยดีมาก ความสันนิษฐานของเกล้ากระหม่อมแพ้ ขัดด้วยเหตุผลหลายประการ

อ่านเรื่องเที่ยวเมืองพะม่า ซึ่งมีกล่าวถึงตำนานพระมุเตา รู้สึกว่าประมูลกันกับพระธาตุตะเกิง และก็เปนแบบที่เหมือนกับไทย ไม่ว่าปูชนียสถานใดๆ จะต้องลากเอาพระเจ้าเข้าไปติดถึงปูชนียสถานนั้นเสมอ ให้นึกสนุกในการที่พระมุเตาทะลายลง ถ้าหากว่าพวกนักปราชญ์โบราณคดีตั้งใจจะตรวจแล้วก็เปนโอกาศอันดี ที่จะตรวจให้เห็นการก่อสร้างซึ่งทำซับซ้อนกันมากี่คราวอย่างไรนั้นได้โดยง่าย ด้วยไม่ต้องลงทุนลงแรงมากนัก ทำโดยวิธีขุดร่องเปนรางผ่าสูญกลางองค์พระธาตุ กวาดมูลดินในร่องให้เกลี้ยงเกลาเท่านั้นการก่อสร้างซึ่งได้ทำมาก่อนซ้อนชั้นกันอย่างไรก็จะเห็นปรากฏหมด

วิธีหักเงินเดือนไว้ใช้เปนค่าซ่อมแซมที่อยู่ของอังกฤษเขานั้นรับรองว่าดี

อ่านหนังสือพิมพ์เห็นจ่าหน้าเรื่องว่า “การแต่งงานแปลก ๆ ของชาติต่างๆ” เขาบอกว่าตอนมาจากคำของเสฐียรโกเศศ^๑ ซึ่งแสดงปาฐกถาในวิทยุกระจายเสียง ด้วยอำนาจชื่อแห่งเสฐียรโกเศศซึ่งเปนผู้ที่เกล้ากระหม่อมถือว่ามีความคิดจึ่งได้อ่าน อ่านแล้วก็ได้ความพอใจ โดยเหตุที่เรื่องแต่งงานสมรสนั้น ฝ่าพระบาทกับเกล้ากระหม่อมได้เขียนความเห็นแลกกันมาพักหนึ่งแล้ว เมื่อมาพบเข้าอีกก็ทำให้รำลึกถึงฝ่าพระบาท จึงจะได้หยิบความเห็นของเสฐียรโกเศศสรูปทูลถวายต่อไปนี้

เขาว่าวิธีแต่งงานสมรสของชาติในประเทศต่างๆ นั้น จัดได้ว่ามีอยู่สามอย่าง คือฉุดคร่าเอาเจ้าสาวไปเปนเมียอย่างหนึ่ง ซื้อเจ้าสาวไปเปนเมียอย่างหนึ่ง กับเปนผัวเมียกันโดยปรองดองด้วยความรักใคร่ต่อกันและกันอีกอย่างหนึ่ง แล้วเขาก็แถลงวิธีแต่งงานของชาติต่างๆ เปนตัวอย่างโดยสมควร แม้การฉุดคร่าจะเปนการกระทำอย่างป่าเถื่อนอยู่ก็ดี ภายหลังเมื่อรู้จักศีลธรรมได้ร้องขอต่อพ่อแม่ยอมยกให้แล้ว แต่การพิธีก็ยังทำปรากฎเปนฉุดคร่าอยู่ตามเดิม เขาเห็นว่าการกั้นปิดประตูของเราก็มาแต่วิธีฉุดคร่า คือว่าปิดประตูลงเขื่อนกันพวกเจ้าบ่าวจะมาฉุดเจ้าสาว พวกเพื่อนบ่าวก็คือยกมาช่วยกันฉุดเอาเจ้าสาวไป เพื่อนสาวก็คือจะช่วยกันต่อสู้คุ้มกันเจ้าสาวไว้ ส่วนการที่​เจ้าบ่าวเข้าไปอยู่ในบ้านพ่อตานั้น เขาเห็นว่าจะมาแต่วิธีซื้อลูกสาว เมื่อเงินไม่พอก็ขอเอาแรงรับใช้พ่อตาแทนเงิน ลางทีจะเปนเพราะเหตุนั้นเอง จึงทำให้คำว่า “บ่าว” ซึ่งแปลว่าหนุ่มกลายเปนคนรับใช้ไป อย่างไรก็ดี ธรรมดาความเห็นก็ย่อมมีผิดมีถูกแต่ที่เขาเห็นเช่นนี้ประกอบด้วยเหตุผลน่าฟัง ซึ่งควรจะนำความมากราบทูลให้ทรงทราบ

อีกเรื่องหนึ่ง เห็นในหนังสือพิมพ์เหมือนกัน เขาบอกชื่อเรื่องว่า “ศิลปกรรมของจีน” และบอกชื่อผู้แต่งว่าพระยาเมธาธิบดี^๒ ฟังชื่อเรื่องก็เข้าทีฟังชื่อผู้แต่งก็ไพเราะ จึงได้ลงแรงอ่าน เมื่อจบสิ้นไปฉะบับหนึ่งแล้วก็หยิบเอาชิ้นอะไรไม่ได้ แล้วเขายังลงพิมพ์ต่อไปอีก ๒ ฉะบับ รวมเปน ๓ ฉบับต่อกัน แต่ไม่มีความเพียรพอที่จะอ่านให้จบ