วันที่ ๙ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๙ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๙ พฤษภาคม ๒๔๗๙

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๙ เดือนก่อน ทรงพระเมตตาโปรดประทานไปกับรายงานเล่าเรื่องเที่ยวเมืองพะม่า ตอนที่ ๓ ท่อน ๔ พร้อมทั้งรูปฉายประกอบด้วย ๕ รูป ได้รับประทานด้วยดีแล้ว เปนพระเดชพระคุณหาที่สุดมิได้

อ่านรายงานเล่าเรื่องเที่ยวเมืองพะม่า ตอนตรัสเล่าถึงพระนอนทำให้เกิดสงสัยในใจถามตัวเองว่า ทำไมสร้างพระนอนจึงต้องแข่งขันกันเข่นสร้างให้องค์โตที่สุดที่กำลังจะพึงทำได้ คำถามนี้ตัวเองก็ไม่สามารถจะตอบได้ แล้วการที่สร้างใหญ่โตนั้นก็ไม่สำเร็จประโยชน์อะไร เพราะต้องอยู่ในกรงเสาแห่งวิหาร จะเห็นได้แต่เปนท่อนๆ ตามช่องเสาเท่านั้น ฐานชั้นล่างแห่งพระนอน “ฉินบินสะยอง” ซึ่งทำไว้สูง ๘ ศอกนั้น เข้าใจว่าทำขึ้นด้วยตั้งใจจะให้เปนฐานวิหาร แต่ไม่สำเร็จ พวกสับปรุษสมัยใหม่มาจัดทำหลังคาอย่างสมัยใหม่ ใช้เสาระทาเหล็กนั้นเปนเคราะห์ดีขององค์พระ ที่เสาเหล็กสมัยใหม่มีแรงมาก ไม่ต้องทำมากต้นที่จะบังองค์พระให้ลี้ลับไปเสีย ทั้งผนังวิหารก็ยังไม่มี มีที่จะพึงเห็นแต่ไกลได้

โบสถ์ “สีมากัลยาณี” นั้นก็สงสัยเปนอันมาก อันว่าแบบอย่างการก่อสร้างชะนิดใดๆ ซึ่งฝรั่งเรียกว่าสไตล์นั้น จะได้เปนสไตล์แต่ลวดลายก็หามิได้ ย่อมเปนมาตั้งแต่แผนผังรูปร่างทีเดียว อันโบสถ์ “สีมากัลยาณี” นั้นเปนฝรั่งมาตั้งแต่แผนผังรูปร่างท่วงทีตลอดถึงลายหมดทีเดียว ดูเปนทำโดยตั้งใจจะให้เปนฝรั่งมาตั้งแต่ราก เห็นจะไม่ใช่มีใครแก้แต่ลวดลายให้เปนฝรั่งเท่านั้น ยุคพระเจ้าธรรมเจดีย์ก็ยังไม่มีการติดต่อกับฝรั่ง ซึ่งจะพึงหวังว่าเอาอย่างฝรั่งมาทำเล่นเก๋ๆ แต่ครั้งนั้น ถ้าหากว่าพระเจ้าธรรมเจดีย์จะทรงสร้างโบสถ์นั้นด้วยไม้ล้วน อย่างลักษณที่เราเรียกว่าโรงอุโบสถ แล้วนานมาก็ผุพังล้มสูญไป ใครมาสร้างขึ้นใหม่เปนตึกฝรั่ง ในยุคเมื่อติดต่อกับฝรั่งเข้าแล้วเช่นนั้นจะเปนได้หรือไม่ อย่างไรก็ดี โบสถ์หลังนั้นจะต้องเปนของที่ไม่ได้ใช้มานานแล้ว จึงได้ปรักหักพังมาก

ข้อที่ตรัสเล่าถึงรัฐบาลเมืองพะม่าจัดรักษาพุทธเจดียฐานนั้น เกล้ากระหม่อมเห็นชอบด้วยว่าเขาจัดดี เปนทางอันสมควรจะทำเช่นนั้น ที่จะให้ของดีดำรงอยู่ได้ ด้วยไม่ต้องเสียเงินมากเกินไป

​โคลงที่ทรงแต่งเขียนประทานองค์หญิงใหญ่นั้นดี แต่เก่าเกินไปไม่ทันสมัย เดี๋ยวนี้เขาพอใจกลอนสากลกัน จะได้เคยทรงทราบหรือไม่นั้นไม่ทราบ จึงได้ตัดตัวอย่างส่งมาถวายในครั้งนี้ด้วย

หม่อมอบบอกว่าจะกลับออกมาปินังในเที่ยวเมลนี้ จึงได้ฝากหนังสือนี้พร้อมทั้งรูปเฟรสโกออกมาถวาย รูปเฟรสโกนั้นไม่ได้ถ่ายต่อไว้ดู เพราะเก่าเกินสมัยที่จะพึงดูเปนแบบทำการ เพียงแต่ทำให้ปรากฎเปนพยานว่า ที่คิดว่าการเขียนฝาทำแทนการขึงม่านนั้นคิดถูกแล้ว เพราะปรากฏการเขียนที่พุกามซึ่งเก่าที่สุดนั้นมีแต่รูปภาพกับลายดุจม่าน ยังซ้ำมีขอบรอบให้เห็นเปนผ้าม่านปรากฏอยู่ด้วย

เมื่อวันขึ้น ๑๕ ค่ำและแรมค่ำ ๑ เดือนนี้ ซึ่งเปนวันวิสาขบูชา ได้ไปวัดกระทำสักการพระพุทธเจ้า และสดับพระธรรมเทศนา แต่ว่าไม่ได้ยิน แม้กระนั้นก็ดี เมื่อใจตั้งไปเปนกุศลก็ต้องเปนกุศล ขอถวายพระกุศล ได้จัดส่งหนังสือวิสาขบูชา ซึ่งว่าด้วยอิทธิบาท ๔ มาถวายเมื่อเมลวันพุธ หวังว่าจะได้ทรงรับแล้ว

ขอประทานทูลฟ้องโคมตราของฝ่าพระบาท ซึ่งจัดไปตั้งที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ที่กระจกหน้าโคมทำเปนสัญญาบัตรพระนามฝ่าพระบาท ซึ่งเปนหนังสือมากตัวเล็ก คนเดินผ่านจะอ่านไม่เห็นอยู่แล้ว ซ้ำการแต่งดอกไม้ยังห้อยพวงมาลัยเปียทับหน้าโคมลงไปปิดหนังสือเสียอีกด้วย ชายน้อยหรือใครเป็นผู้รับผิดขอบในการแต่งโคมนั้นไม่ทราบ

เข้าไปวัดพระแก้วเมื่อวันขึ้น ๑๕ ค่ำนั้น ได้ความรู้สึกขึ้นอย่างหนึ่งว่าที่ตั้งธรรมาสน์ตรงหน้าพระแก้วนั้นเหมาะหนักหนา ด้วยผู้แสดงธรรมเปรียบเหมือนเปนพระโอษฐของพระพุทธเจ้า เพราะฉะนั้นผู้แสดงธรรมนั่งตรงหน้าพระพุทธรูปจึงเห็นว่าเหมาะที่สุด ไม่มีที่ไหนตั้งธรรมาสน์เหมือนอย่างนั้นอีกเลย

ไปวัดเทพศิรินทร์เมื่อวันแรมค่ำ ๑ ก็ไปเห็นพระเบญจา ทำให้นึกถึงบวรพุทโธที่เมืองชะวา ว่าผิดกันแต่พระเบญจาไม่มีกะไดเท่านั้น ครั้นวันแรม ๒ ค่ำก็ไปงานร้อยวันสมเด็จหญิงน้อยที่วังลดาวัลย์ นั่งพิจารณาพระโกศอันมีลักษณบนบานคอดล่าง เห็นว่าเปนแบบเดียวกับทรงพระธาตุเมืองไชยาจึงเกิดญาณหยั่งเห็นขึ้นว่า ทั้งโกศและเบญจาเปนแบบที่มาแต่ทางภาคใต้ด้วยกัน ขอได้โปรดกำหนดพระทัยไว้ในคำที่กราบทูลนี้ ลางทีจะเปนทางนำไปให้เห็นอะไรแจ้งขึ้นอีกในภายหน้า

เมื่อวานนี้หญิงแก้วไปหา นำของฝากของสมเด็จพระพันวัสสาประทานไปให้ มีรองท้าวกับไม้ท้าว แล้วนำลายพระหัตถ์ของฝ่าพระบาทไปให้ด้วยข้อความในลายพระหัตถ์ก็มีว่าทรงพระเมตตาโปรดประทานไม้ท้าวแก่เกล้ากระหม่อม แต่ไม้ท้าวมีอันเดียวชิงกัน หญิงแก้วต้องแปลให้เข้าใจว่า ฝ่าพระบาททรงหามาไว้ก่อน ตั้งพระทัยจะส่งมาประทาน ​แล้วสมเด็จพระพันวัสสาทรงหาของมาประทานฝากไม่ได้ ฉุน ฝ่าพระบาทจึงยกไม้ท้าวที่ทรงหาไว้ได้นั้นถวายให้ประทานเปนของฝาก ทั้งนี้ก็เปนพระเดชพระคุณอย่างยิ่งทั้งสองพระองค์ ขอถวายบังคมแทนฝ่าพระบาท ไม้นั้นดีอย่างยิ่ง นอกจากฝ่าพระบาทแล้ว คิดว่าใครจะหาไม้ท้าวให้เหมาะใจไม่ได้ ดูเหมือนจะเปนเราสองคนเท่านั้น ที่ถือไม้ท้าวจริง ๆ สามารถจะเลือกหาให้เหมาะใจกันได้ จะได้ใช้ไม้อันนั้นถือเปนประจำตัวตั้งแต่วันนี้เปนต้นไป