วันที่ ๑๙ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๙ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑๙ ธันวาคม ๒๔๗๙

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑๐ เดือนนี้ ประทานไปพร้อมด้วยพระนิพนธ์เล่าเรื่องเที่ยวเมืองพะม่า ตอนที่ ๗ เที่ยวเมืองพุกาม ท่อนที่ ๗ ทั้งรูปฉายประกอบเรื่องอีก ๑๐ แผ่น ได้รับประทานแล้ว เปนพระเดชพระคุณล้นเกล้า

พระนิพนธ์ท่อนนี้ประกอบทั้งรูปฉาย ดูรู้สึกสนุกมาก เพราะกล่าวด้วยโบราณวัตถุสถานอันเข้าช่องที่ใฝ่ใจ ทำให้ได้ความรู้ขึ้นเปนอันมาก มีความเห็นที่จะกราบทูลเปนทางรวบยอดดั่งต่อไปนี้

ได้สังเกตเห็นมาในเมืองเขมร สิ่งก่อสร้างทั้งหลายทำอย่างแบบอินเดียก็มี เปนแบบเขมรก็มี ปนกันก็มี สันนิษฐานว่าเดิมเขมรทำอะไรด้วยไม้ทั้งสิ้น การก่ออิฐก่อหินนั้นเอาอย่างอินเดียขึ้นทีหลัง ที่ก่อเปนแบบอินเดียแท้นั้นคงเปนชั้นแรกที่พวกอินเดียเอามาก่อขึ้นก่อน ที่เปนแบบอินเดียปนเขมรนั้นคงเปนชั้นกลางที่เขมรสร้างตาม แก้มาหาแบบเขมรเข้าบ้าง ที่เปนแบบเขมรล้วนนั้น คงเปนของที่ทำชั้นหลังเมื่อเขมรคิดเปลี่ยนได้สำเร็จหมดแล้ว ส่วนทางพะม่าเมื่อได้พิจารณารูปฉายสิ่งก่อสร้างของโบราณ ซึ่งโปรดประทานไปคราวนี้ก็เห็นได้ว่ามีทางดำเนินไปเช่นเดียวกัน แต่ผิดกันที่เปนข้อสำคัญก็คือเขมรนั้นเดินทางสาสนาพราหมณ์ ทำการก่อสร้างมุ่งไปทางเทวาลัย คือทำเปนปรางค์ปราสาท ถึงแม้จะเปนวัดในพระพุทธศาสนาก็ทำอย่างเทวาลัย ส่วนพะม่าเดินทางพระพุทธสาสนา ทำการก่อสร้างมุ่งไปอย่างทำสถูปเจดีย์ ข้อนี้แหละพาให้เห็นเปนว่าผิดกันมาก

คราวนี้จะกล่าวทักรูปที่ประทานไป

รูปที่ ๑ วิหารยอดพระสถูปงามจับใจมาก เปนแบบอินเดียปนพะม่าพระสถูปเปนแบบอินเดียแท้มีบัลลังก์

รูปที่ ๒ วิหารยอดพระสถูป เปนแบบพะม่าเจืออินเดียเล็กน้อยพระสถูปไม่มีบัลลังก์อย่างแบบพะม่า แต่ดูก็งามดีมีลักษณเก่าอยู่มาก

รูปที่ ๓ วิหารเจ็ดยอดอย่างปรางค์ รูปนี้ทำให้เห็นได้ว่าพะม่าก็มียอดปรางค์เหมือนกันแต่ทำทรงเตี้ย ส่องไปให้เห็นได้ว่ายอดที่ทำเปนปรางค์โพธิคยานั้น ไม่ได้ตั้งใจจะถ่ายอย่างปรางค์​โพธิคยามาทั้งหมด ถ่ายเอาแต่ลายปั้นมาทำเท่านั้น ส่วนรูปทำตามแบบพะม่า

รูปที่ ๔ ปรางค์สามยอด ดูงามดีมีทรวดทรงคล้ายกับปรางค์เขมรมาก ทีจะเก่ากว่าแบบที่ ๓ ซึ่งมีทรงทั้งหมดติดจะเก้งก้าง

รูปที่ ๕ ลายนอกวิหาร ท่วงทีใกล้ไปทางที่ทำในเมืองชะวาก็คือแบบอินเดียนั้นเอง

รูปที่ ๖ หอมณเทียรธรรม ทำหลังคาเปนปราสาทเครื่องไม้ เหมือนแบบไทยมากกว่าเหมือนแบบพะม่าอย่างทุกวันนี้ ส่องให้เห็นได้ว่าวิธีทำหลังคาปราสาทแต่ก่อนนี้พะม่ากับไทยทำเหมือนกัน ยอดเหนือชั้นระฆังขึ้นไปนั้นเชื่อว่าทำซ่อมแซมนึกขึ้นใหม่ ไม่เหมือนของเดิม

รูปที่ ๗ โบสถ์อุบาลี นี่ก็ทำหลังคาอย่างเครื่องไม้ มีลักษณอ่อนลง แต่ดูเตอะตะใช้ไม่ได้ ด้วยคิดก่ออิฐให้เหมือนไม้นั้นเปนทางที่คิดผิดจะเหมือนไม่ได้เลย

รูปที่ ๘ และรูปที่ ๙ พระมหาธาตุชินคง รูปนี้เห็นได้ว่าทำแบบพะม่าแท้ แต่คิดว่าถูกทำซ่อมแซมมาเสียหลายยกแล้ว พระสถูปองค์เล็กที่มุมถูกซ่อมทำยอดปลีป่องเกินทรง เหมือนอย่างพระเจดีย์มอญในปัจจุบัน

รูปที่ ๑๐ พระพุทธรูปหล่อในวิหารทิศพระมหาธาตุชินคง พระพุทธรูปองค์นี้ประหลาดหนักหนา ดูจะหาว่าเปนฝีมือพะม่าติดอยู่ในนั้นแม้แต่น้อยหนึ่งก็ไม่มีเลย น่าจะยกมาจากไหนนอกเมืองพะม่า งามอยู่มากด้วย หรือมิฉะนั้นก็เอาช่างต่างประเทศมาทำในเมืองพะม่า ตามที่ปรากฎในพระนิพนธ์

การที่มีพระพุทธรูปในวัดหนึ่งน้อยองค์นั้น เข้าใจว่าเดิมเปนเช่นนั้นหมดด้วยกัน สร้างขึ้นจำเพาะที่ ส่วนที่มีพระพุทธรูปตั้งยัดเยียดนั้น เข้าใจว่านำมาทีหลัง เกิดแต่ใจบุญ เห็นพระพุทธรูปตั้งอยู่ที่วัดร้างที่ไหนก็นำมารวมไว้ในวัดที่ยังดี จะเห็นได้ที่พระระเบียง ซึ่งเดิมเขาทำสำหรับไว้ให้คนพักเมื่อมาบูชา ทีหลังเชิญพระพุทธรูปจากวัดร้างมาตั้งเสียเต็มหมด

ข้อที่ตรัสพรรณนาถึงรูปผีแน็ตองค์ที่งาม พอเริ่มอ่านตอนต้นที่ตรัสพรรณนาก็นึกทีเดียวว่าเปนรูปอื่นเก็บมาผสมเข้า ลงท้ายก็มีพระดำริต้องกันอย่างนั้น

ต่อไปนี้จะกราบทูลสนองความในลายพระหัตถ์ลางข้อ

ขอบพระเดชพระคุณที่ทรงพระเมตตาโปรดประทานอักษรโรมันชื่อชั้นพระสนม พร้อมด้วยความอธิบาย จะเก็บลงแทรกใส่ในกฎมณเทียรบาลพะม่านั้นให้แจ่มแจ้งขึ้น

คำว่า “ระบำ” คิดด้วยเกล้าว่ายืดมาแต่คำ “รำ” เหมือนอย่าง “สำเนียง” ยืดมาแต่ “เสียง” ถ้าตามแนวนี้คำว่า “ระเบ็ง” ก็น่าจะยืดมาจาก “เร่ง” แต่เอามาเข้ากับการฟ้อนรำไม่ได้ คำว่า “ระเบ็ง” นั้นมีคำใช้พูดกันอยู่ในที่อื่น เปนไปในทางอึกทึกครึกโครม เช่นว่า “ระเบ็งเซ็งแส้” เปนต้น จะปรับเข้ากับว่า “เร่ง” ก็เข้าได้ เพราะการเร่งรัดก็ต้องมีเอะอะอึกทึกอยู่เอง ที่มาปรับเอาเข้าแทนคำ “ระบำ” กลัวจะเปนการหลงเพราะอักษรคล้ายกันเท่านั้น

​ตรัสบอกถึงกะอั้วแทงควายตามที่ทรงจำได้ พาให้นึกขึ้นได้หลายอย่าง ร่มมีจริงๆ ถือร่มด้วย กระเดียดกระทายด้วย ยังได้ใช้ร่มนั้นค้ำควายป้องกันตัว

เรื่องผ้าลายญี่ปุ่นนั้นทำเอาลังเลหลงอยู่มาก เมื่อฤดูสงกรานต์ที่แล้วมานี้ องค์หญิงอาทร^๑กับองค์หญิงเหม^๒เธอเอาผ้าลายมาประทานรดน้ำองค์ละผืน เธอบอกว่าเปนผ้าทำเมืองไทยสีไม่ตก ทั้งนี้เพราะองค์หญิงอาทรเธอเคยเสด็จมาเห็นเกล้ากระหม่อมนุ่งผ้าลายอยู่ เกล้ากระหม่อมพิจารณาผ้าลายที่เธอเอามาประทาน เห็นเปนลายไทยที่คนไม่เข้าใจลายไทยดีเขียนนึกว่าจ้างเด็กๆ มาเขียนอย่างที่ว่าทำเมืองไทยดูก็สมควรอยู่แล้ว แต่ครั้นได้ทราบความตามลายพระหัตถ์ซึ่งตรัสถึงญี่ปุ่นทำผ้าลายไทยเข้ามาขายทำให้เกิดสงสัยขึ้น ว่าผ้าที่ว่าทำเมืองไทยนั้นจะเปนผ้าญี่ปุ่นเสียดอกกระมัง สอบถามแม่โตก็ยืนยันว่าเปนผ้าทำเมืองไทยจริง ๆ รู้มาละเอียดว่าฝรั่งตั้งทำก่อน จ้างเจ๊กมาเปนลูกมือ แต่แล้วไม่มีกำไรจึ่งเลิก เจ๊กลูกมือรับเซ้งเอาไปทำขายต่อไป ผ้าญี่ปุ่นก็มีทำมาขายจริง แต่เนื้อเลวกว่านั้นราคาถูกมาก ทำลายปลอมผ้าลายแขก ไม่ใช่ลายไทย แต่หญิงอี่ค้านว่าลายไทยก็มี ตกลงให้ไปหาซื้อตัวอย่างมาดู แต่ยังไม่ได้มา

เมื่อวันที่ ๑๐ หญิงเป้ากลับจากปีนังไปหา นำสมุดเรื่องพระคเณศซึ่งโปรดประทานให้ดูไปให้ เปนพระเดชพระคุณล้นเกล้า กำลังอ่านอยู่แล้วจะกราบทูลมาภายหน้า