วันที่ ๑๕ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๗๙ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑๕ สิงหาคม ๒๒๗๙

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๖ เดือนนี้ ประทานพระนิพนธ์เล่าเรื่องเที่ยวเมืองพะม่า ตอนที่ ๕ เที่ยวเมืองมัณฑเลภาคปลาย ไปพร้อมด้วยรูปฉายประกอบเรื่อง ๙ รูป ได้รับประทานแล้ว เปนพระเดชพระคุณอย่างยิ่ง

ลักษณแห่งวัดในเมืองพะม่า ซึ่งทรงสังเกตแยกออกได้เปนสองอย่างคือ พุทธาวาสอย่างหนึ่ง สังฆาวาสอย่างหนึ่งนั้นดีนัก ในเมืองเราเดิมก็จะเปนเช่นนั้นกระมัง พุทธาวาสนั้นเรามีแน่ แต่สังฆาวาสยังนึกไม่ออกว่ามีที่ไหน แต่เดี๋ยวนี้ไม่เข้าใจกันแล้ว ทำรวมกันเสียเสมอ แม้ที่เคยเปนแต่พุทธาวาสมาก่อนเช่นพระมหาธาตุนครศรีธรรมราช เดี๋ยวนี้ก็ปลูกกุฏิธิฐานเอาพระสงฆ์เข้าไปไว้

วัดไม่มีเปรียบ ที่ว่าสร้างโครงด้วยไม้เอาอิฐตรึงนั้น เกล้ากระหม่อมได้เห็นชัดเจนปลงอนิจจังมาแล้ว ทำอิฐโดยจำเพาะเปนแผ่นหนาประมาณนิ้วหนึ่ง เจาะไว้เปนรู เอาตาปูสอดตอกติดกับโครงไม้ แล้วถือปูนทับ กำมะลอเต็มที ปูนแตกกระเทาะร่วงจึ่งได้เห็นตามที่กราบทูลมานี้ เนื้ออิฐก็เต็มทีบี้ร่วนไม่แขงเลย เพราะดินเมืองมัณฑเลมีทรายปนเปนส่วนมาก ในการที่คิดเอาพระภูษาไปทำพระพุทธรูปนั้น เปนความคิดที่ดีมาก ด้วยพระภูษาเหล่านั้นคงผุเปื่อยกินตัวหมดแล้ว จะเก็บไว้ต่อไปก็หาประโยชน์อะไรไม่ได้เลย

วัดสลิน ดูกุฏิวัดนั้นในรูปฉายซึ่งโปรดประทานไป ให้รู้สึกพอใจเสียจริง ๆ ที่พอใจนั้นไม่ใช่เพราะมีเครื่องลำยองประดับมาก พอใจในรูปทรงซึ่งเห็นว่าเขาทำงามอย่างยิ่ง เครื่องลำยองนั้นมีแรงก็ทำประกอบเข้าไปเถิดไม่ว่าไร ขอแต่อย่าประ กอบให้เสียทรงไปก็แล้วกัน แม้ว่าเครื่องลำยองนั้นจะผุตกลงมาหมดก็จะยังดูงามอยู่นั่นเองเพราะทรงงาม

<img>

ฝ่าพระบาทจะทรงสังเกตได้จากทรงหลังคาที่เขียนถวายมานี้ ว่าเปนปราสาทรีอย่างที่ได้กราบทูลมาก่อนนั้นทีเดียว เขาประกอบเครื่องลำยองเช่นนาคปักบรรพแถลงอย่างเครื่องปราสาทเข้าด้วย ยิ่งทำให้เห็นชัดว่าเปนปราสาทเหมือนกัน เขาประกอบบรรพ​แถลงใหญ่มีซุ้มรังไก่ครอบเข้าทางด้านสกัดนั้นควรยิ่งนัก เพราะรับกับหลังคาบนลงมาเปนหลั่น ๆ เข้ากันดีที่สุด

จะต้องกราบทูลทักคำ “ชิน” เราเข้าใจว่าเปนพระนามพระพุทธเจ้า ทั้งพะม่าก็เข้าใจเช่นนั้นด้วยเหมือนกัน จึงเอาคำนั้นมาถวายพระนามพระพุทธรูปที่แท้หาใช่พระนามพระพุทธเจ้าไม่ เปนนามศาสดาลัทธิหนึ่ง มีคติเปลือยกาย ย่อมทรงทราบอยู่แล้ว เปนแต่ทูลทักว่าพะม่าก็หลงเหมือนไทยไปด้วยกัน เห็นจะแถมทั้งลังกาด้วย ไม่น่าเลยที่ลังกาจะหลง เพราะอยู่ติดกับอินเดียเต็มที

เว็จกุฎีทำมีลูกล้อนั้นออกนึกชอบว่าดี

การรักษาวัดพระพะม่าสู้พระไทยไม่ได้แน่ แต่สัปปุรุษของเขาแขงมาก

เสาระเนียดนอกกำแพงพระราชวัง จะทำขึ้นด้วยเข็ดกบฎเจ้าเมงกูนเสียดอกกระมังถ้าทำสำหรับป้องกันข้าศึกภายนอกควรจะทำที่นอกกำแพงพระนคร สงสารพะม่ามีเหตุร้ายไม่หยุดหย่อนเลย

ได้พบกับสมเด็จพระวชิรญาณวงศ์ สนทนากับท่าน ถามถึงบริโภคเจดีย์ที่ท่านไปนมัสการ ท่านออกจะ “อึ๊ด” สังเกตว่าเท่าที่ท่านไปเห็นไม่ทำให้ท่านเกิดปีติเท่าไร ท่านออกจะไม่เชื่อ ความจริงก็เปนเช่นนั้น พระพุทธเจ้าตรัสรู้ก็ในป่า เทศนาอันเปนปฐมก็ในป่า ปรินิพพานก็ในป่า กาลล่วงมาช้านาน ภายหลังมีคนมาชี้ว่าตรงนี้ก็น่าสงสัยอยู่มาก

เมื่อวันที่ ๑๓ ชายดิศทำบุญขึ้นเรือนใหม่ เกล้ากระหม่อมไปช่วยงานเห็นเรือนเธอทำดีถูกใจมาก ไม่ชอบอยู่อย่างเดียวแต่กะไดขึ้นชั้นบน เปนพัดด้ามจิ้วถึงสองหนขึ้นยากหนัก เธอขอให้รดน้ำสังข์เจิมกระแจะให้ก็ได้ทำให้เธอพร้อมทั้งหญิงหลุยด้วย