วันที่ ๑๐ กันยายน พ.ศ. ๒๔๗๙ ดร

​Cinnamon Hall,

206 Kelawei Road, Penang. S.S.

วันที่ ๑๐ กันยายน พุทธศักราช ๒๔๗๙

ทูล สมเด็จกรมพระนริศร ฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๕ และหญิงจงออกมาถึงเมื่อวันที่ ๖ กันยายน เปนเหตุให้รู้สึกครึกครื้นรื่นรมย์ เธอมาเล่าถึงไปทูลลาท่านเมื่อก่อนจะมา ว่าเห็นตุ๊ดตู่เข้าเล่นกับเสด็จปู่และคุณย่าและเริ่มพูดภาษาไทยได้บ้างแล้ว หม่อมฉันก็ยินดีด้วย

การที่มีพระประสงค์จะทรงพิมพ์กฎมณเฑียรบาลพะม่าที่หม่อมฉันแปลถวายเปนหนังสือสำหรับแจกในงานศพชายถึกนั้น หม่อมฉันถวายอนุญาตด้วยความยินดี หม่อมฉันจะชำระฉะบับเพิ่มอธิบายเลขตามความรู้ที่ได้เมื่อไปเมืองพะม่าภายหลังแปลหนังสือนั้น แล้วจะส่งฉะบับไปถวายสำหรับพิมพ์ การพิมพ์นั้นจะโปรดให้พระยาอนุมาน ฯ พิมพ์ออกจากหอพระสมุด ฯ ก็ได้ ข้อสำคัญขอเพียงให้มีพระนิพนธ์ปรากฎว่าหนังสือเรื่องนี้ หม่อมฉันแปลถวายพระองค์ท่านไว้ ทรงพระดำริเห็นว่าควรพิมพ์เปนหนังสือชำร่วยในงานศพชายถึกได้ จึงได้ตรัสขออนุญาตไปพิมพ์ เท่านั้นก็พอ

แต่ถ้าจะอ้างความหลังอันเปนมูลเหตุที่หม่อมฉันแปลกฎมณเฑียรบาลพะม่าถวาย เรื่องก็ยังมีมาตั้งแต่ในรัชชกาลที่ ๕ พระองค์ท่านกับหม่อมฉันและพระยาโบราณ ฯ ชอบค้นกฎมณเฑียรบาล ศึกษาหาความรู้โบราณคดีมาด้วยกัน สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเคยดำรัสสั่งพระองค์ท่านเมื่อยังทรงบัญชาการกระทรวงวัง ตัวหม่อมฉันเมื่อยังบัญชาการกระทรวงมหาดไทย และพระยาโบราณ ฯ เมื่อยังเปนสมุหเทศาภิบาลมณฑลอยุธยาให้ช่วยกันร่างระเบียบการ “เสด็จออกสนาม” และเล่น “สรรพกีฬา” ตามตำราในกฎมนเฑียรบาล เมื่อครั้งทำพิธีรัชชมังคลาภิเศกที่ในพระราชวังณพระนครศรีอยุธยา เรื่องนี้เปนเหตุให้หม่อมฉันคิดถึงพระองค์ท่านเมื่อได้อ่านกฎมณเฑียรบาลพะม่า จึงแปลถวายด้วยหวังว่าคงโปรด ถ้ามีความข้อนี้จะทำให้คนเข้าใจว่าเหตุใดหม่อมฉันจึงแปลกฎมนเฑียรบาลพะม่า และไม่ส่งไปให้หอพระสมุด ฯ แต่ก็ไม่เปนข้อสำคัญ จะไม่เล่าถึงเรื่องต้นก็ได้

หม่อมฉันคิดว่าถ้าโปรดให้หอพระสมุด ฯ พิมพ์เห็นจะดี จะได้แบ่งเบาพระธุระ​ไม่ต้องทรงตรวจใบแก้เองให้ลำบากอย่าง ๑ หนังสือกฎมณเฑียรบาลพะม่านี้ ควรพิมพ์เข้าเปนภาคอันหนึ่งในพวก “ลัทธิธรรมเนียมต่าง ๆ” ที่หม่อมฉันได้จัดไว้เมื่อเปนนายกราชบัณฑิตยสภา ถ้าพิมพ์เปนหนังสือพวกนั้นฉะบับจะอยู่มั่นคงดีขึ้น แต่ต้องให้ปรากฎไว้แห่งใดแห่งหนึ่ง ว่าหอพระสมุด ฯ (หรือกรมศิลปากร) ทูลขออนุญาตเอาเข้าเปนภาคหนึ่งในพวกลัทธิธรรมเนียมต่าง ๆ ที่หอพระสมุด ฯ พิมพ์ มิใช่ท่านตรัสขอให้เอาเข้า ตรัสแก่พระยาอนุมาน ฯ คงจะยินดี

เรื่องหนังสือจุลยุทธการวงศ วิเคราะห์มียืดยาว หม่อมฉันจะทูลอธิบายในเวลาอื่นต่อไป

ที่แปลงคำ “ผัด” เปน “ผลัด” เกิดขึ้นที่ไหน หม่อมฉันยังมืดทีเดียว ดูโง่เหลือเกิน ที่เขาแต่งศักรวาโขกให้นั้นก็ควรแล้ว ออกจะแต่งดีด้วย

หม่อมฉันส่งเรื่องเที่ยวเมืองพะม่าตอนที่ ๖ มาถวายพร้อมกับจดหมายฉะบับนี้ท่อนหนึ่ง มีรูปประกอบแต่รูปพระเจ้ามินดง ขอให้ทรงสังเกตอาภรณ์ด้วย พระเจ้าแผ่นดินพะม่าดูเหมือนจะทรงเครื่องต้นแต่เมื่อราชาภิเศกเท่านั้น ในเวลาอื่นถึงเปนการเต็มยศ เช่นเสด็จออกประทับสีหาสนบัลลังก์ ก็แต่งอย่างรูปพระเจ้ามินดงที่ถวายมานี้