คำนำ (พ.ศ. ๒๕๒๙)

องค์การค้าของคุรุสภาได้มาแจ้งแก่กองวรรณคดีและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากรว่า มีความประสงค์จะขออนุญาตจัดพิมพ์จำหน่ายหนังสือเรื่องพระอภัยมณี ภาคต้น ตอนที่ ๑ ถึงตอนที่ ๖๔ เพื่อร่วมโครงการฉลอง ๒๐๐ ปี กวีเอกสุนทรภู่ ตามมติคณะอนุกรรมการส่งเสริมการศึกษาวิจัยและประมวลผลงานของสุนทรภู่ ในคณะกรรมการอำนวยการโครงการฉลอง ๒๐๐ ปี กวีเอกสุนทรภู่ ซึ่งเห็นควรพิมพ์หนังสือรวมวรรณกรรมของสุนทรภู่เป็นหนังสือชุดมี ๓ เล่ม คือ พระอภัยมณี เล่มหนึ่ง รวมนิราศ เล่มหนึ่ง และรวมนิทาน สุภาษิต และบทเห่กล่อม อีกเล่มหนึ่ง กรมศิลปากรพิจารณาแล้วยินดีอนุญาตให้จัดพิมพ์ได้ตามประสงค์

หนังสือเรื่องพระอภัยมณีนี้ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เมื่อครั้งดำรงตำแหน่งเป็นสภานายกคณะกรรมการหอสมุดสำหรับพระนคร ได้ทรงชำระหนังสือคำกลอนสุภาพ เรื่องพระอภัยมณีภาคต้น ตั้งแต่ตอนที่ ๑ ถึงตอนที่ ๖๔ ของท่านสุนทรภู่ขึ้นไว้ และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา ได้โปรดให้ตีพิมพ์เพื่อจะทรงแจกเป็นมิตรพลีในงานเฉลิมพระชันษาครบ ๓ รอบ ณ วันที่ ๑๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๘ แต่ทิวงคตเสียก่อน พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริว่าควรจะพิมพ์ให้สำเร็จ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ บริจาคพระราชทรัพย์ให้พิมพ์พระราชทานจัดเป็นเล่ม ๑ กับพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่ห้ว เมื่อเสด็จดำรงพระยศเป็นสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าประชาธิปกศักดิเดชน์ กรมขุนสุโขทัยธรรมราชา ในรัชกาลที่ ๖ ได้โปรดให้พิมพ์ตอนต่อเป็นเล่ม ๒ ทั้งสองเล่มนี้โปรดเกล้าฯ ให้พิมพ์พระราชทานในงานพระเมรุ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนครราชสีมา เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๘ และพระวิมาดาเธอ กรมพระสุทธาสินีนาฏ ได้โปรดให้พิมพ์เป็นเล่ม ๓ ในงานสิ้นพระชนม์ครบรอบปี สมเด็จเจ้าฟ้ามาลินีนพดาราศิรินภาพรรณวดี กรมขุนศรีสัชนาลัยสุรกัญญา เมื่อวันที่ ๒๖ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๖๘ ในการชำระและจัดพิมพ์คำกลอนสุภาพ เรื่องพระอภัยมณีทั้งสามเล่มนั้น แบ่งตามความที่จบลงเป็นตอน ๆ มิได้แบ่งตามเล่มสมุดไทย ซึ่งสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้ประทานคำอริบายไว้ว่า

“กรรมการหอพระสมุดฯ ขอแจ้งความให้ท่านทั้งหลายผู้อ่านหนังสือกลอนเรื่องพระอภัยมณีทราบว่า หนังสือพระอภัยมณีฉบับหอพระสมุดฯ นี้ พิมพ์โดยถือเอาประโยชน์ในทางวรรณคดีเป็นสำคัญ หนังสือกลอนเรื่องพระอภัยมณีตามฉบับที่ได้พิมพ์มาแต่ก่อน เป็นหนังสือ ๑๐๔ เล่มสมุดไทย (บางชุดมี ๙๙ เล่มสมุดไทย) มีคำกล่าวกันสืบมาว่า เดิมสุนทรภู่ตั้งใจจะแต่งให้หมดเรื่องเพียงพระอภัยมณีกับนางสุวรรณมาลีและนางละเวง ออกบวชที่เมืองลังกา เป็นหนังสือ ๔๙ เล่มสมุดไทย แต่กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จฯ พระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว มีรับสั่งให้สุนทรภู่คิดแต่งต่อไปอีกมิให้จบเสียเพียงนั้น สุนทรภู่พึ่งพระบารมีกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพอยู่ ไม่กล้าขัด ก็จำใจต้องแต่งเรื่องพระอภัยมณีต่อไป แต่ตอนที่ต่อนี้ สุนทรภู่แต่งเองบ้าง วานผู้อื่นซึ่งเป็นศิษย์หาให้แต่งบ้าง มิได้ตั้งใจจะแต่งโดยประณีตเหมือนตอนก่อน กรรมการหอพระสมุดฯ พิจารณาดูหนังสือพระอภัยมณี ก็เห็นว่าจะจริงดังคำที่กล่าวกันมา พิเคราะห์ดูเค้าเรื่องและสำนวน เห็นได้ว่า สุนทรภู่ตั้งใจจะให้สิ้นเรื่องเพียงพระอภัยมณีออกบวช เรื่องต่อนั้นมาดูเป็นซังตายแต่งขึ้นคล้าย ๆ กับเรื่องที่เขาแต่งทำหนังฉายภาพยนต์ออกเล่นเป็นตอน ๆ สำนวนกลอนก็มีทั้งของสุนทรภู่และของผู้อื่นสลับซับซ้อนปะปนกัน ไม่เป็นสาระในทางวรรณคดี ด้วยเหตุนี้ กรรมการจึงชำระและพิมพ์หนังสือกลอนเรื่องพระอภัยมณีเพียงเท่าที่สุนทรภู่เจตนาจะให้สิ้นเรื่อง”

คำกลอนสุภาพเรื่องพระอภัยมณี ที่หอพระสมุดสำหรับพระนครได้ชำระและจัดพิมพ์ทั้งสามเล่มดังกล่าวนั้น รวมเป็นหนังสือ ๒๕,๐๙๘ คำกลอน ต่อมาก็ได้มีผู้ขออนุญาตนำไปพิมพ์เผยแพร่และจำหน่ายอีกหลายครั้ง และในครั้งหลัง ๆ นี้ สำนักพิมพ์ต่าง ๆ นิยมแบ่งพิมพ์ เป็น ๒ เล่ม คือ เล่มหนึ่งเริ่มตั้งแต่ตอนที่ ๑ ถึงตอนที่ ๓๕ เล่มสองเริ่มแต่ตอนที่ ๓๖ ถึงตอนที่ ๖๔ ซึ่งจบลงด้วยคำกลอนเล่าเรื่องพระอภัยมณี นางสุวรรณมาลี และนางละเวงวัณฬา ไปบวชอยู่ ณ เขาสิงคุตร ว่า

อนึ่ง ในการจัดพิมพ์ครั้งนี้องค์การค้าของคุรุสภาได้ขออนุญาตนำประวัติของสุนทรภู่ พระนิพนธ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพ มาพิมพ์ไว้ต่อจากคำนำนี้

กรมศิลปากรหวังเป็นอย่างยิ่งว่าหนังสือนี้คงจะเป็นประโยชน์แก่นักเรียนนักศึกษาผู้สนใจในวรรณคดีทั่วกัน.

อธิบดีกรมศิลปากร

กองวรรณคดีและประวัติศาสตร์

๑๐ กรกฎาคม ๒๕๒๙