วันที่ ๘ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๘ สิงหาคม ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

เกล้ากระหม่อมพบสำเนาคำจารึกอักษรที่วัดราชประดิษฐ สร้อยชื่อวัดเปน “วัดราชประดิษฐ สถิตธรรมยุตติการาม” ไม่ใช่ “วัดราชประดิษฐ สถิตมหาสีมาราม” เช่นใช้กันอยู่ทุกวันนี้ จะเปลี่ยนเสียเมื่อไร เปลี่ยนด้วยปรารภอย่างไร ถ้าฝ่าพระบาททรงทราบ ได้ทรงพระเมตตาโปรดตรัสชี้แจงให้ทราบเกล้าด้วย

พระพุทธรูปนิรันตราย ได้เห็นผู้ใหญ่เปิดองค์เดิมให้ดู และเล่าเรื่องประกอบเปนอันว่า องค์เดิมนั้นศักดิสิทธิ แต่ไม่งาม จึงหล่อองค์ใหม่ครอบไว้ แต่แล้วทำไมจึงจำลองขึ้นเปนหลายองค์ พระราชทานไปตามวัดธรรมยุตติกนิกาย โดยพระราชปรารภอย่างไร ในรัชชกาลที่ ๔ หรือที่ ๕ ยังไม่เคยเห็นหนังสือในเรื่องนั้นที่ไหนเลย มีอยู่หรือไม่ ถ้ามีได้ทรงพระเมตตาตรัสชี้เบาะแสรให้ทราบเกล้า จะเปนพระคุณอย่างยิ่ง

เรื่องไหว้ลึงค์-ศิวลึงค์-ของพราหมณ์ กราบทูลตัดมาก่อนว่าเบื่อนั้น นึกสนุกขึ้นมาที่จะกราบทูลบ้างในบัดนี้ เหตุใดจึงกราบทูลว่าเบื่อ เหตุด้วยได้เห็นคำอธิบายมากหลายไม่ค่อยลงรอยกัน หนังสือคัมภีร์หนึ่งก็ว่าไปอย่างหนึ่ง อย่างที่เราเรียกว่า “เกจิอาจารย์” ต่างก็จะยกย่องว่าดี เปนของมีอภินิหารควรนับถือทั้งนั้น แต่เห็นได้ว่าคำแต่งในหนังสือเหล่านั้น เปนแต่งเรื่องประกอบขึ้นภายหลังที่ไหว้ลึงค์กันอยู่แล้วทั้งนั้น เจตนาเดิมจะเปนอย่างไรรู้ได้ยาก มีฝรั่งผู้เอาใจใส่คนหนึ่ง เขาสันนิษฐานตามรูปการว่า ต้นเดิมก็นับถือ God องค์เดียวกัน แต่ขนานนามต่าง ๆ กันไป เปน สวยัมภุ (เกิดเอง) พรหม รุทร เปนต้น เปนผู้สร้าง ผู้ให้โทษให้คุณ ในฐานที่เปนผู้สร้างนั้นนับถือเปนเหมือนพ่อ จึงมีคำปิตามหเทวปิตร พ่อไม่มีแม่ก็สร้างสัตวให้เกิดไม่ได้ จึงมีบัญญัติขึ้นว่า God นั้นเปนทั้งพ่อและแม่อยู่ในตัว นามอรรธนารีศวรจึงเกิดขึ้น ใครจะไหว้ก็ทำนิมิตเภทชายกับหญิง คือลึงค์กับโยนีขึ้นเปนสังเขป ด้วยเข้าสุกหรือดินหรือไม้หยัก ๆ อะไรก็แล้วแต่จะถนัดมือ โยนีคือฐานที่รองลึงค์ เทวรูปนั้นเกิดทีหลัง เกล้ากระหม่อมเห็นชอบด้วยตามทางสันนิษฐานอันนี้

เซเดส์เข้ามา แต่เสียใจยังไม่ได้พบกันเลย แกมาที่บ้านคุยกับแม่โตและหญิงอาม ชวนให้ไปเที่ยวเมืองเขมรอีก ว่าอย่ากลัวเลย ทีนี้อะไรๆ ได้ทั้งนั้น สำเรทธิในตัวแกไม่ต้องพึ่งรัฐบาล ถ้าไปทีนี้จะไม่ต้องพักนอนที่อรัญประเทศ ถนนเขาทำแล้วดีอาจไปได้รวดเร็ว ที่เสียมราบมีโฮเตลดีอยู่สบาย โฮเตลที่นครวัดเขาจัดเปลี่ยนเปนที่พักร้อนไปแล้ว โบราณ​วัตถุก็ได้อะไร ๆ ซึ่งพบใหม่ทำใหม่มาก ในกลางปราสาทบายนขุดได้พระพุทธรูปองค์หนึ่ง ใหญ่ถนัด เข้าใจว่าพวกพราหมณ์ที่เข้าไปทำลายพระพุทธศาสนาถือเอาเปนสถานเทวาลัยนั้นเขาเอาฝังเสีย ได้ยกขึ้นตั้งเรียบร้อยแล้ว ไม่มีอะไรชำรุดเลย ยังสถานเทวาลัยที่ไปทางเขาลิ้นจี่เขาก็ได้เก็บเอาของเก่าก่อขึ้นใหม่งามมาก มีอะไรใหม่ๆ อีกมาก เกล้ากระหม่อมฟังเล่าใจหนึ่งก็อยากไป อีกใจหนึ่งค้านว่าไปไม่ได้

เจ้าแก้วนวรัฐก็เข้ามา มาทำไมไม่ทราบ

เขาเกณฑ์ไปจุดเทียนวรรษาแทนพระองค์ที่วัดบวรนิเวศ ขึ้นไปบูชาพระเจดีย์เลยแวะไปชมพระไพรีพินาศ เปนพระศรีวิชัยแท้ แต่ดูทีนี้งามน้อยลงไปมาก พอใจที่เจ้าอาวาสรู้สึกว่าเปนของสำคัญ ทำกรงเหล็กกั้นไว้แขงแรง ไปวิหารพระศาสดาพิจารณาพุทธพิมพ์ แต่ก่อนคิดว่าเก่ากว่าพระชินศรี แต่ดูคราวนี้เห็นว่าไม่เก่าไปกว่า รุ่นราวคราวเดียวกัน แต่ช่างปั้นคนละมือกับพระชินศรี ช่างปั้นพระชินศรีนั้นมือเดียวกับพระชินราช พระชินราชหล่อก่อนพระชินศรี ทำไมจึงสามารถว่าได้ดังนี้ เพราะว่าเห็นที่เสียของพระชินราชมีตรงไหน ได้แก้พระชินศรีที่ตรงนั้นให้ดีขึ้นทุกแห่ง ดูพระพุทธไสยาชื่นใจปรากฎเปนฝีมือครูยาวชัดทีเดียว เปลวพระรัศมีทำสั้นกะทัดรัดดี นึกเสียใจเกล้ากระหม่อมทำพระรัศมีพระพุทธรูปครูยาวของเกล้ากระหม่อมซึ่งขาดหายยาวไปเสียหน่อย ไม่เหมือนของท่าน

เมื่อวันที่ ๓ ไม่รู้เนื้อรู้ตัว หญิงจงตุบตับมาหา ถามว่ามาทำไม เธอบอกว่ามาให้รดน้ำ เปนวันเกิดของเธอ ๔ รอบ เกล้ากระหม่อมก็กุลีกุจอจัดการรดน้ำจุณเจิมผูกมือให้พรแก่เธอ จะหาของอะไรทำขวัญให้เธอก็จับไม่ติด ได้แต่ทำใจว่าจะหาให้ทีหลัง ดูเธออ่อนเพลียไปมากน่ารำคาญ

เมื่อวานนี้ได้รับลายพระหัดถ์ซึ่งลงวันที่ ๔ รู้สึกแช่มชื่นในใจตามเคย เหมือนกินน้ำแขงอย่างที่ตรัสเปรียบ ขอประทานทูลสนองตามที่จับใจ

เปนครั้งแรกที่เพิ่งทราบ ว่านครศรีธรรมราชเปนเมืองเก่าครั้งศรีวิชัย และพระมหาธาตุเดี๋ยวนี้ก่อทับพระธาตุเก่า

เปนการแน่ การก่อสร้างจะต้องสร้างด้วยไม้ก่อน แล้วจึงเปนก่ออิฐ แล้วจึงเปนก่อศิลา การก่อศิลานั้นเปนการแสดงความรุ่งเรืองที่สุด ได้เคยกระทบใจมาแล้วที่เมืองต่ำ รอบนอกเปนกำแพงศิลาใหญ่สูง ถัดเข้าไปมีพระระเบียงลีลา มีประตูสี่ทิศงดงาม แต่ตัวประธานตรงกลางเปนวิหารก่ออิฐเล็กนิดเดียว กับปรางค์อิฐ ๔ องค์ เห็นได้ว่าสิ่งที่เปนประธานนั้นทำไว้ก่อนเปนแต่สถานอันเล็ก แล้วคิดสถาปนาให้เปนสถานใหญ่ ก่อสร้างภายนอกเข้าไปก่อน แต่ไปสิ้นกำลังลงอย่างไร ภายในจึงค้างอยู่ไม่ได้สถาปนา

​เสียใจจริงๆ ที่ไม่ได้เรื่องชื่อนครราชสีมาส่งถวาย จำความเปนเค้าได้กล่าวว่า โคราช นครราชสีมา นครราชสีห์มา เขียนอย่างนี้ไม่ถูกทั้งนั้น ที่ถูกเปนนครราชสิมา ปรากฎอยู่ในศิลาจารึก ซึ่งเดิมอยู่ที่ศาลหลักเมืองในเมืองนั้น พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเสด็จขึ้นไปยกหลักเมือง เสด็จกลับก็เอาศิลานั้นมาด้วย ทรงประดิษฐานไว้ที่วัดพระแก้วในพระบวรราชวัง ฟังซุ่มซ่ามน้อยจึงมิได้ตัดไว้ จะลองสืบดูต่อไปว่าใครชื่อสุรคุปต์

ขอถวายตัวอย่างชื่อเมืองโคราชอีกทางหนึ่ง นครนายก คนแต่ก่อนโดยมากเรียกว่า “คอรยก” โคราช จะเปน “คอรราชสีมา” แล้วบั่นเข้าไปอีกเหลือแต่ “คอราช” แล้วเพี้ยนเปน “โคราช” จะเปนได้หรือไม่ ออ กับ โอ เปลี่ยนกันได้เสมอ เล่น น้ำโขง น้ำของ เปนต้น

เรื่องขุดของโบราณเห็นจะสนุกดี ควรอย่างยิ่งที่จะเสด็จไปทอดพระเนตรการขุดคุ้ยนั้น ฟังรับสั่งอธิบายถึงยุคต่าง ๆ ซึ่งทำให้แผ่นดินเปลี่ยนแปลงรู้สึกว่าเปนวิชาลึกลับไม่เคยรู้ เปนสิ่งที่น่ารู้อยู่มาก ตั้งใจจะคอยฟังต่อไปเมื่อได้ทรงทราบอะไรอีกจากตาโปรเฟสเส้อ คัลเลนเฟล

เกล้ากระหม่อมกับทั้งภรรยาและบุตรหลานอยู่สบายด้วยกันหมด รำลึกถึงฝ่าพระบาทเปนอย่างยิ่ง

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด