วันที่ ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑ มกราคม ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

เมลวันพุธนี้ ชายแอ๊วกับหญิงโสฬศจะออกมาเฝ้าฝ่าพระบาท เปนโอกาสที่จะฝากของมาถวายได้ดี จึงได้ฝากสมุดพระราชพงศาวดารรัชชกาลที่ ๓ ซึ่งพิมพ์แจกงานศพพระยาไพบุลยสมบัติเล่มหนึ่ง กับสมุดสิบชาติ ๓ เล่ม ให้นำมาถวายด้วย

กถามรรค จะทูลถวายเรื่องกรมศิลปากรเขากำลังปั้นรูปท้าวสุรนารี คือ ท่านผู้หญิงโม้กันอยู่ ในว่าจะหล่อเอาไปตั้งเปนอนุสสาวรีย์ที่ประตูชัยโคราช มีขนาดสูง ๔ ศอกเลยทำเปนรูปหญิงสาวตัดผมปีก ยืนถือดาบ นุ่งจีบ ห่มผ้าสะใบเฉียง

อนุสสาวรีย์รายนี้ เดิมทีพระเทวาเขียนมาปรึกษาเกล้ากระหม่อมก่อนเปนรูปผู้หญิงนั่งบนเตียง มีเครื่องยศพานหมากกะโถนตั้งข้าง ๆ เกล้ากระหม่อมถามว่าใครจะทำ เขาว่าผู้แทนราษฎรนครราชสีมา เกล้ากระหม่อมถามว่าแกเคยเห็นท่านผู้หญิงโม้หรือ หน้าตาอย่างนี้หรือ ได้แต่หัวเราะไม่ได้คำตอบ ถามว่าจะตั้งที่ไหน ว่าตั้งที่ประตูชัย เกล้ากระหม่อมว่าประตูเปนทางเดินแล้วจะเอารูปไปตั้งอุดเสียมิเดินไม่ได้หรือ แกก็หัวเราะอีก แล้วก็นำแบบกลับไป

ต่อมาเกล้ากระหม่อมไปที่ศิลปากรสถาน เห็นนายเฟโรจีปั้นดินเปนรูปผู้หญิงยืนถือดาบอยู่ตัวเล็ก ๆ หลายตัว ท่าต่าง ๆ กัน ถามว่าทำอะไร แกบอกว่าทำผู้หญิงโคราชใครก็ไม่รู้ ที่ว่ารบกับผู้ชายนั้น เกล้ากระหม่อมก็เข้าใจ แล้วได้แนะนำว่าเราไม่รู้จักตัว หน้าตาเปนอย่างไรไม่รู้ ทำไม่ได้ดอก ทำ Allegory เปนนางฟ้าถือดาบดีกว่า แกเห็นด้วย ต่อมาอีกสองสามวันเกล้ากระหม่อมไปอีก เห็นแกปั้นไว้หน้าเอนดูดีเปนรูปหญิงสาว ผมยาวประบ่า ใส่มาลาคือพวงดอกไม้สด นุ่งจีบ ห่มสะใบสะพักสองบ่า ยืนถือดาบ เกล้ากระหม่อมเห็นก็รับรองว่าอย่างนี้ดี

มาเมื่อก่อนหน้าจะเขียนหนังสือถวายนี้ ไปเห็นปั้นตัวเบ้อเร่ออย่างที่ทูลมา ถามว่าทำไมไม่ทำเปนรูป Allegory แกบอกว่าเขาไม่เอา

​เรื่องท่านผู้หญิงโม้นี้ดูก็ประหลาด ดูในพงศาวดารรัชชกาลที่ ๓ ซึ่งถวายมาไม่เห็นแสดงว่าแผลงอิทธิฤทธิอะไร เปนแต่ว่าคุมพวกผู้หญิงเปนกองหลังเท่านั้น ทำไมจึงยกย่องกันหนักหนาไม่ทราบ

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด