วันที่ ๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๕ มีนาคม ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัดถ์ลงวันที่ ๒๔ กุมภาพันธ์ ได้รับทราบความทุกประการแล้ว เกล้ากระหม่อมได้จัดหนังสือพระราชพงศาวดาร กรุงรัตนโกสินทร์รัชชกาลที่ ๔ ส่งมาถวายทางไปรษณีย์ต่างหากในคราวนี้สองเล่ม. ตามพระประสงค์แล้ว ในนั้นมีคำที่ราชบัณฑิตไม่เข้าใจ เขียนไม่ถูกอยู่หลายคำ เช่นน้ำสี่สระเปนน้ำศีร์ษะเปนต้น

เรื่องทหารเกณฑ์หัดอย่างยุโรปนั้น ในส่วนทหารรักษาพระองค์ไม่ต้องไปสืบใคร เกล้ากระหม่อมสามารถที่จะทูลถวายได้ดีกว่าใครที่มีชีวิตอยู่เวลานี้ทั้งหมด เพราะได้โปรดเกล้า ฯ ให้เกล้ากระหม่อมจัดทหารรักษาพระองค์ เกล้ากระหม่อมควานได้ความรู้ไว้มาก ได้รวบรวมผู้คนไว้พร้อมพรัก แต่ยังไม่ทันจัดตั้งขึ้นเปนกองใหญ่ก็เกิดกรมยุทนาธิการขึ้น เกล้ากระหม่อมต้องไปเปนเปมาสเตอเยเนราลกรมยุทธนาธิการ ให้กรมหมื่นมรุพงศเข้าจัดทหารรักษาพระองค์ ก็จัดได้ใหญ่โตทันที เพราะเกล้ากระหม่อมได้ทำมาแล้วนานจนพรักพร้อม ย่อมทรงทราบฝ่าพระบาทอยู่แล้ว แต่ขอประทานทุเลาที่จะทูลชี้แจงเรื่องกรมทหารรักษาพระองค์นี้ในวันหน้า

มีเรื่องที่จะทูลถวายเรื่องหนึ่ง คือเมื่อวันที่ ๑ เดือนนี้ สมเด็จพระพันวัสสาทรงบำเพ็ญพระกุศลพระชนมเสมอพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้า เริ่มด้วยเสด็จไปบูชาพระบรมรูปปฐมบรมราชานุสสรณ์ แล้วเสด็จไปวัดพระเชตุพนทรงจำแนกอาหารบิณฑบาตถวายพระสงฆ์ทั้งวัด แล้วเลี้ยงพระสงฆ์ราชวงศ เสร็จแล้วทรงทอดผ้าสบงกับย่าม พระสงฆ์ทั้งนั้นสดับปกรณแล้วเป็นเสร็จ การเลี้ยงพระสงฆ์ราชวงศนั้นเลี้ยงโต๊ะฝรั่ง เจ้านายเข้าเสิฟโต๊ะสนองพระเดชพระคุณจึงเปนช่องได้สนทนาด้วยพระ สมเด็จพระวชิรญาณวงศตั้งปัญหาถามเกล้ากระหม่อมว่าพระไพรีพินาศนั้นเปนพระอะไรมาแต่ไหน ทำไมจึงมาอยู่วัดบวรนิเวศ เหตุใดจึงมีชื่อว่าไพรีพินาศ เกล้ากระหม่อมหงายท้องไม่สามารถตอบได้ อยากรู้เหมือนกัน เคยทูลถามฝ่าพระบาทก็ไม่ทรงทราบเหมือนกัน หันไปหันมาเห็นกรมหมื่นพงศา จึงลองจดเข้าทูลถามดู ตรัสบอกว่าใครก็ทรงจำชื่อไม่ได้เสียแล้ว เปนผู้นำมาถวายทูลกระหม่อม​เมื่อยังทรงผนวชอยู่ เปนเวลาติดต่อกับที่หม่อมไกรสรถูกสำเร็จโทษ จึงโปรดตั้งพระนามว่าพระไพรีพินาศ เกล้ากระหม่อมเห็นเค้าความเข้าทีหนักหนา ทูลถามว่าทรงทราบมาแต่ไหนตรัสว่าเสด็จอุปัชฌาย์^๑เล่า

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด