วันที่ ๒๐ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๒๐ กุมภาพันธ์ ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัดถ์ลงวันที่ ๑๐ ได้รับประทานทราบความทุกประการแล้ว

พระพรหมพิจิตรแกไปฐลกว่ากะไรลงหนังสือพิมพ์อะไร เกล้ากระหม่อมไม่ได้พบไม่ได้เห็น ตามที่ทรงรู้สึกว่าวิชาความรู้ดูเปนมีเวลาเจริญและเสื่อมเปนยุคเปนคราวคล้ายกับสัณฐานลูกคลื่นนั้นถูกแล้ว คลื่นย่อมเจริญด้วยลมฉันใด วิชาก็ย่อมเจริญด้วยความต้องการฉันนั้น กระบวรช่างทางศิลป (อารติสติก) นั้น อย่าหาแต่เราเลย ฝรั่งก็บ่นกันเหมือนกันว่าเดี๋ยวนี้เสื่อมลง เพราะไปวุ่นกันเสียในทางวิทยาศาสตร์ มีเครื่องบินเปนต้น พูดถึงศิลปเกล้ากระหม่อมอ่อนใจไปเสียอีกทางหนึ่ง คำว่าศิลปเดี๋ยวนี้ ออกจะเข้าใจกันไปกลายเปนว่าผู้หญิงแก้ผ้า

เรื่องตรุสจีน ฝ่าพระบาทประทับอยู่ปินังได้ช่องดีที่จะพึงทอดพระเนตรเห็นหลายอย่าง เพราะที่ปีนังมีจีนอยู่หลายชั้น ในกรุงเทพ ฯ ไม่มีช่องที่จะได้เห็นจีนชะนิดอื่น นอกจากจีนที่อยู่ตามโรงแถว

เรื่องเมืองมัณฑเลนั้น รู้สึกโดยตาเห็นว่าเปนของใหม่ ด้วยว่าอะไร ๆ ก็เปนสี่เหลี่ยมจตุรัศรเรียบไปหมด เห็นได้ว่าเปนของกะสร้างขึ้นใหม่ทั้งหมด ไม่ใช่ของค่อยเปนค่อยไป ได้ทักในข้อนี้เขาก็บอกให้ว่าเพิ่งสร้างใหม่จริง อินชเนียชาติอิตาลีเปนผู้กะอำนวยการสร้าง แต่เขาไม่ได้บอกว่าปราสาทราชมนเทียรนั้นรื้อเอามาจากอมรปุระ แม้เกล้ากระหม่อมได้เห็นปราสาทราชมนเทียรทั้งนั้นก็จริง แต่ไม่มีความรู้ในชั้นเชิงฝีมือช่างทางพะม่าก็ย่อมทราบไม่ได้ ว่าอะไรเปนเก่าเปนใหม่

จะทูลให้ทรงทราบอย่างหนึ่ง โดยได้ทรงทราบแล้วว่าที่เรียกเมืองปะกันนั้นตรงกับที่เราเรียกเมืองพุกาม กรมหมื่นวิวิธ^๑ทรงอธิบายว่า เรียกปะกัน แต่เขียน ปะกัม จึงเปน พุกาม เกล้ากระหม่อมฟังตรัสก็เข้าใจ อำนาจแห่งนฤคหิต จะอ่านเปน กัง ก็ได้ กัน ก็ได้ หรือ กัม ก็ได้

​เรื่องรูปภาพอียิปต์ ซึ่งตัวเปนคนหัวเปนสัตว์ หรือตัวเปนสัตวหัวเปนคน ซึ่งผู้แต่งตำนานว่าเกิดขึ้นต่อเมื่อพวกกรีคเข้าปะปนกับอียิปต์นั้น ยังสงสัยอยู่มาก ว่าสงสัยยังอ่อนไป ที่แท้ไม่เชื่อทีเดียว ได้เคยเห็นแบบวัดเก่า ๆ ซึ่งร้างอยู่ในแถวแม่น้ำไนล์เขาถ่ายมา ลวดลายที่มีรูปคนหัวเปนนกเปนหมาป่ามีแล้วเปนแน่นอน จะว่าให้แน่ยิ่งกว่านั้นขึ้นไปอีก มีวิหารเทวดาองค์หนึ่ง เรียกชื่ออะไรก็นึกไม่ออกเสียแล้ว ว่ากันว่าเก่าแก่และมีศักดิสิทธิมาก มีรูปใหญ่จำหลักด้วยศิลาตั้งเปนประธานอยู่ในวิหาร เปนรูปคนหัวเปนสิงห์ แม้สฟิงตัวใหญ่ที่ใต้ฐานเปนวิหารนั้น ก็ทำก่อนยุคกรีโค - อียิปเตียน

เมื่อวันที่ ๑๐ หญิงมารยาตรนำลายพระหัดถ์กับส้มอียิปต์ของประทานไปให้ เห็นผลส้มก่อนอ่านลายพระหัดถ์ ไม่รู้จักว่าผลอะไร ดูรูปร่างราวกับผลมะงั่ว ถามหญิงมารยาตรได้ความว่าส้มอียิปต์ แปลกมาก ได้ให้ไปปอกมารับประทานเดี๋ยวนั้น ชุ่มอร่อยมากถูกปากเกล้ากระหม่อม เพราะเกล้ากระหม่อมชอบผลไม้ที่เจือเปรี้ยว ขอบพระเดชพระคุณเปนล้นเกล้า ขอถวายบังคมฝ่าพระบาท

เมื่อวันที่ ๑๗ ไปเผาศพคุณหญิงธรรมสารเนต ที่วัดประยุรวงศ เขาแจกหนังสือพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชชกาลที่ ๔ พอใจมาก เจ้าภาพเขาจะส่งมาถวายฝ่าพระบาทด้วยหรือเปล่าไม่ทราบ ถ้าไม่ได้ทรงรับเกล้ากระหม่อมจะจัดหาส่งมาถวายเล่มหนึ่ง เกล้ากระหม่อมจะเล่าถึงความเก่าแก่งุ่มง่ามของเกล้ากระหม่อมถวาย ในงานเผาศพรายนี้ ทีแรกนึกว่าจะเอาเรืออะไรไป ขอเรือยนต์กระทรวงวังเขาสักลำหนึ่งหรือ ฮึ ไม่จำเปนกวนเขาเปล่า ๆ ไปเรือจ้างก็ได้ ทีนี้นึกว่าจะข้ามที่ไหนดี ท่าวัดเลียบหรือ อะพุทโธ่ สะพานพระพุทธยอดฟ้ามีแล้ว ไม่ต้องเรือเลย ควรหรือเปนไปได้ดั่งนี้ แล้วแต่จะโปรด

วันที่ ๑๘ พระองค์ขาวสิ้นพระชนม์ สรงน้ำแล้วเชิญพระศพเข้าไปไว้ณหอธรรมสังเวช ในพระบรมมหาราชวัง (อยู่ตรงหอเก่า) มีความยินดีที่ทรงทำพินัยกรรมไว้ มีหมอความถือต้องตามแบบแผน ตัดความลำบากเบาไปได้ถนัดทีเดียว

เมื่อวันที่ ๑๙ ท่านโป๊ะถึงชีพิตักษัย น่าอเนจอนาถเหลือเกิน เจ็บเปนโรคหืดประจำตัวมานานแล้ว หมู่นี้หนาวกลับมาอีก จึงทำให้อาการของเธอกำเริบขึ้นโดยปัจจุบัน อาบน้ำศพแล้วนำไปพักไว้วัดมงกุฎ ว่าจะฝัง

ข่าวคราวมีแต่อัปปมงคล ขอประทานยุติเท่านั้น

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด