วันที่ ๑๐ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑๐ ตุลาคม ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

หนังสือถวายเมล์นี้ จะกราบทูลตอบลายพระหัดถ์ลงวันที่ ๓๐ กันยายน ซึ่งจะกราบทูลตอบเมื่อคราวเมล์ก่อนไม่ทัน

เรื่องเครื่องถ้วยชามเตาที่สวรรคโลก ทรงวินิจฉัยว่าขายเปนสินค้าลงมาภาคใต้นั้น จะขอถวายหลักสนับสนุนพระดำริอีกว่า ได้เห็นข่าวเขาลงหนังสือพิมพ์เมื่อเร็ว ๆ นี้เอง ว่ามีคนขุดบ่อในที่บ้านใกล้วัดร้างในเมืองชัยยาพบชามเปนเถา ๆ มีจำนวนมากมายว่าเห็นจะตั้งร้อย นายอำเภอห้ามไว้ไม่ให้ขุดต่อไป จะนำความไปเรียนข้าหลวงประจำจังหวัดให้ทราบเสียก่อน เพื่อฟังคำสั่งต่อไป ชามที่ขุดพบนั้นบอกรูปว่ารูปเหมือนชามเบญจรงค์ ปากมีลวดเคลือบสีหม่น ๆ มิได้มีลายเขียน ลักษณะก็คือชามเตาสังคโลก ส่งเปนสินค้ามาขายใช้กันในภาคใต้ สมด้วยพระดำริไม่มีคลาศ

เรื่องฟันหิบโป นึกว่าจะมีหลักที่อ้างอะไรในกำหนดเวลาที่ว่าหมื่นห้าพันปี ที่แท้ก็เปนหลักที่พวกนักปราชญ์สัตวศาสตร์คาด ถ้าคาดผิดด้วยอะไรพาให้หลงก็ไม่เปนของประหลาดอะไร การที่นักปราชญ์คาดเช่นนี้ เคยได้ทราบมาทางเมืองเขมร เมื่อได้ศิลาจารึกใหม่มาว่ากะไร ท่านพวกนักปราชญ์ก็คาดกัน ว่าอ้ายนั้นคงเปนอ้ายนี่ อ้ายนี่คงเปนอ้ายโน้น ครั้นพบจารึกใหม่ขัดกับที่คาดไว้ก็เดากันใหม่ เปนของไม่มีที่สุดอยู่เปนธรรมดา

เมื่อวานนี้ได้รับลายพระหัดถ์ลงวันที่ ๓ เดือนนี้ กรมไปรษณีย์ส่งมาถึงมือเร็วผิดกว่าทุกคราว พอที่จะกราบทูลตอบได้ทัน พระดำรัสอธิบายหลักฐานก่อนประวัติศาสตร์ตามที่ทรงศึกษาได้มานั้นดีหนักทีเดียว ตอนกำเนิดโลกไม่สู้จะตื่นใจมากนัก เพราะเคยได้ฟังสมเด็จกรมพระยาเทววงศ์^๑ตรัสอยู่บ้างว่าในพื้นแผ่นดินนี้ ขุดลึกลงไปเท่าไรมีความร้อนทวีขึ้นเท่าไร เกล้ากระหม่อมจำตัวเลขไม่ได้ แล้วตรัสว่าถ้าขุดลึกลงไปถึงเท่านั้น จะมีความร้อนเท่านั้น อะไรจะมีความร้อนเท่านั้นได้นอกจากไฟ โลกนี้เปนไฟ มีผิวดินหุ้มอยู่ ถ้าเปรียบกับไข่ไก่ก็บางกว่าเปลือกไข่ ภูเขาไฟก็แสดงอยู่แล้วว่าใต้ดินนี้เปนไฟ ไฟจะมาแต่ไหน ​โลกเรานี้ต้องเปนไฟมาก่อน ตรัสว่านักปราชญ์เขาว่าเปนสะเก็ดหลุดมาจากดวงอาทิตย์ ฝ่าพระบาทตรัสเอาเข้าปรับกับไฟประลัยกัลป์ดีหนักหนา เกล้ากระหม่อมไม่เคยนึกถึงเลยว่าเรื่องไฟประลัยกัลป์นั้นจะมีมูลเข้าเปนความจริงได้ ข้อที่ฝ่าพระบาทตรัสว่าแรงไฟใต้ดินดันแผ่นดินให้เปลี่ยนรูปได้นั้น นึกได้ถึงกรมหลวงชุมพรเธอเล่าถึงที่ไหนจำชื่อไม่ได้ ในเมืองฝรั่ง ว่ามีหน้าผาตกทะเล มีเปลือกหอยติดหินเช่นพวกหอยอีรม ดันขึ้นไปอยู่สูงกว่าเสากระโดงเรืออีก ข่าวนี้ก็เพิ่งมาแปลออกเมื่อฝ่าพระบาทตรัสอธิบาย ต้องเปนไฟใต้ดินมันดันเอาเขานั้นขึ้นไป

หมวดกำเนิดสัตวแบ่งเปนต้นไม้เปนสัตวอัปบาททวิปบาทจตุปบาทพหุปบาทนั้นดีนัก หูผึ่งเกิดมาไม่เคยได้ยินที่ไหนมาเลย นึกๆ ดูสัตวที่เปนลูกเชื่อมจากชนิดหนึ่งกลายเปนอีกชนิดหนึ่งก็ยังมีอยู่มาก เช่นปลาตีนก็เปนลูกเชื่อมแต่ปลาไปหาจิ้งเหลน ค้างคาวก็เปนลูกเชื่อมแต่กระรอกไปหานก สนุกมาก หวังจะได้ฟังพระดำรัสอธิบายต่อไปอีกในวันหน้า

เรื่องรูปพระชนกชนช้าง จะจัดการทำแก้ไขตามรับสั่งลองดู เห็นจะทำได้

เรื่องพระบรมรูป ๖๓ นั้นทรงพระดำริดีแล้ว ครอบนั้นเกล้ากระหม่อมจะทำสนองพระเดชพระคุณด้วยทุนด้วยแรงของตนเอง จดหมายเหตุที่ทรงเรียงประทานไป ดูรูปความก็ดีแล้ว ลางทีจะมีที่ควรแก้คำอยู่บ้าง ตรวจคิดไม่ทัน ขอประทานกราบทูลทีหลัง

ขอประทานกราบทูลถามศัพท์ต่อท้าย “สีต้น” อันเปนคำเรียกพระนั้นแปลว่าอะไร มาแต่อะไร ควรแก่บุคคลชะนิดไร จะเรียกภิกษุชะนิดไร ขอประทานวินิจฉัย แล้วแต่จะโปรด

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด