วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัดถ์ลงวันที่ ๑๘ ได้รับประทานแล้ว

เรื่องบุรพประวัติศาสตร์นั้น น่าฉงนสนเทห์อยู่มาก ภูมิมณฑลแห่งแหลมมลายูที่เขาคาดว่าแต่ก่อนเปนแผ่นดินติดกันเปนผืนเดียว แล้วถล่มลงไปทีหลังนั้น พยานที่อ้างถ้าจำเพาะแต่ข้อน้ำลึกน้ำตื้นแล้ว เห็นจะฟังไม่ขึ้น เพราะว่าทะเลซอกเกาะและฝั่งเปนทะเลช่องแคบ จะลึกมากไม่ได้อยู่เอง แท้จริงก็เปนแผ่นดินลุ่มลึกเปนแอ่งที่น้ำท่วมถึงเท่านั้น แต่พยานที่อ้างถึงพันธุ์สัตว์และมนุษย์นั้นฟังขึ้น ถ้าหากว่าแผ่นดินมิได้ติดต่อกัน สัตว์ทั้งนั้นจะมามีไม่ได้

นึกขึ้นมาได้ถึงสมเด็จกรมพระยาเทววงศ์ เคยตรัสเล่าถึงใครก็ลืมชื่อเสียแล้ว เปนฝรั่งผู้เกี่ยวแก่การเดินเรือ ว่าเขาคิดคำนวญว่าอีกกี่แสนกี่ล้านปีก็ลืมเสียแล้ว อ่าวสยามจะตันเต็มเปนแผ่นดินหมด เพราะเขาสังเกตว่าปากแม่น้ำเจ้าพระยามีดินงอกออกไปถึงปีละเท่านั้นวา เมื่อเอาคูณกับเนื้อที่ในอ่าวสยามจึงปรากฏว่าอีกเท่านั้นปีจะเต็ม ดูก็สนุกดี กลับไปกลับมา เปนแผ่นดินแล้วก็เปนทะเล เปนทะเลแล้วก็เปนแผ่นดินอีก อนึ่งยังได้ตรัสขยายความต่อไปอีกว่า ฝนมันชะดินในที่สูงไหลลงไปถมที่ต่ำเสมอไป นักปราชญ์ (ฝรั่ง) เขาว่าในที่สุดแผ่นดินจะเสมอกันหมด น้ำไม่มีที่ขังจะลบท่วมโลกลึกถึงเท่าไรลืมเสียแล้ว ในกาลนั้น มนุษย์และสัตว์เดียรฉานซึ่งมีพืชพันธุ์อยู่ในเวลานี้จะตายหมด จะมีสัตวชะนิดใหม่เกิดขึ้นว่ายฟอดอยู่ในน้ำ สมเด็จกรมพระยาเทววงศ์ทรงเอาพระทัยใส่คำพยากรณ์ต่าง ๆ อยู่เปนอันมาก

เรื่องผลลางสาดซึ่งกราบทูลมานั้น ไม่ใช่ว่าทอดอาลัยแล้ว ยังนึกอยู่ว่าคงจะลองจัดส่งมาถวาย เผื่อมาถึงทันเสวยจะได้ทรงทราบว่าสมคำที่กราบทูลหรือไม่ แต่เวลานี้เห็นจะพ้นคราวที่จะหาดีได้เสียแล้ว อย่างไรก็ดีใช่หวังว่าจะโปรดมากกว่าลูกไม้อย่างอื่นนั้นก็หามิได้

เมื่อวันที่ ๒๕ มีการเผาศพพระยาไพบูลย์^๑ที่สุสานวัดเทพศิรินทร์ จัดเปนงานเสด็จพระราชดำเนิน เขาปลูกเมรุใหญ่โตพิลึก มีมุขยื่นยาวไปทางด้านเหนือและด้านใต้ ​เพราะเอาศพญาตเข้าไปรวมเผาด้วยอีก ๖ ศพ ตั้งทางมุขเหนือ ๓ ศพ คือศพพระยาอรสุมพลาภิบาลผู้บุตร กับศพพระอินทรารักษ์ นายสุริยาวุธผู้น้อง ตั้งทางมุขใต้ ๓ ศพ คือศพนางสาวเฟื่อง บุตรี นางเจิม พิชัยญาติ มารดาพระยาอิศราธิราชกับนางสุริยาวุธ มีคนไปมากมายแต่ไปมือเปล่าเกือบหมดนั้น เจ้าภาพก็อุตส่าห์แจกธูปเทียนให้เผาทั่วกัน ในงานนี้เขาพิมพ์พระราชพงศาวดารรัชชกาลที่ ๓ แจก ออกจะเปนประโยชน์มาก

ขอได้ทรงพระเมตตาโปรด ในสมุดพระราชพงศาวดารรัชชกาลที่ ๔ เล่มใหญ่ ซึ่งได้โปรดประทานให้อ่านที่หาดใหญ่นั้น ในนั้นตอนกล่าวด้วยบรมราชาภิเษก ปางขึ้นพระที่นั่งภัทรบิฐ มีระบุถึงสิ่งที่ถวายและทรงรับอยู่โดยละเอียดหรือไม่ ถ้ามีได้โปรดให้คัดความตรงที่กล่าวด้วยถวายสิ่งของนั้นส่งไปประทานให้ทราบด้วย จะเปนพระเดขพระคุณล้นเกล้า

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด