วันที่ ๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๓ ตุลาคม ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

เกล้ากระหม่อมได้รับประทานลายพระหัตถ์ ลงวันที่ ๒๓ กันยายน รู้สึกสนุกในเรื่องพระบรมรูปทูลกระหม่อม ซึ่งต่อไปนี้จะเรียกว่า “พระบรมรูป ๖๓” สนุกที่ความคิดเกล้ากระหม่อมตรงกับพระดำริฝ่าพระบาททุกข้อ แต่แพ้พระดำริฝ่าพระบาทไปข้อหนึ่ง จะได้เล่าถวายต่อไปนี้

ในข้อที่ธารพระกรหักหาย ได้คิดเหมือนกันว่าจะให้นายเฟโรจีซ่อม แต่จะทำรูปธารพระกรเปนอย่างไรจะต้องให้ถูกตามที่เคยทรงอยู่จริง จำได้ว่ามีพระบรมรูปฉายาลักษณ์ที่ทรงธารพระกรหลายพระรูป อาจเลือกหาที่หอสมุดสำหรับชาติ แต่คร้านที่จะไปจึงได้จดหมายไปขอให้พระพินิจช่วยดูให้ แทนที่จะได้รับตอบจากพระพินิจกลายเปนได้รับหนังสือหลวงวิจิตรวาทการ ส่งพระบรมรูปทรงธารพระกรมาให้ดู ๖ องค์ ว่าที่มีหนังสือไปถึงพระพินิจนั้น พระพินิจต้องปลดจากราชการไปแล้ว เขาจึงจัดส่งมาให้ การที่เปนดังนี้รู้สึกตัวว่าออกจะเซอะซะ และสงสารพระพินิจ เลยสืบถึงตาพราหมณ์ได้ความว่ายังอยู่ดี ได้รับพระบรมรูป ๖๓ กับพระบรมรูปฉายาลักษณ์ที่ได้มา ส่งให้นายเฟโรจีไปปั้นซ่อมแซมอยู่แล้ว

ข้อที่จะทาแก้เปนสีบรอนซ์นั้นยังสงสัยอยู่ ที่คิดว่าเดิมจะทาสีบรอนซ์ก็เปนแต่คิดคาดเอาเท่านั้น ได้สั่งให้นายเฟโรจีล้างหรือขูดตรวจดูแต่น้อยหนึ่งก่อนว่าใต้สีเงินลงไปจะได้ทาอะไรไว้ก่อนหรือไม่ ถ้าพบว่าได้ทาอะไรไว้ก็คิดว่าจะให้กลับทาเสียตามเดิม ถ้าไม่เคยทาอะไรมาก่อนก็คิดจะทิ้งไว้เปนสีเงิน ตามที่เปนอยู่บัดนี้

ข้อที่ควรจะเก็บรักษาไว้ให้หมั้นคงนั้น ก็ได้เกิดขึ้นในใจทันทีแต่แรกหามาได้ ได้พูดชักชวนเจ้าพระยาวรพงศ ให้หาห้องแห่งใดแห่งหนึ่งที่เหมาะเจาะ จัดขึ้นเปนคลังพิพิธภัณฑ์สำหรับเก็บพระราชสมบัติของเก่าที่ควรชมรวมเข้าไว้ รวมทั้งพระบรมรูป ๖๓ นั้นด้วย เจ้าพระยาวรพงศก็รับรอง แต่เมื่อได้รับลายพระหัดถ์ถูกตรัสว่าแม้จัดเช่นนั้น สิ้นเจ้าพระยาวรพงศเสียแล้ว ก็อาจถูกรื้อแร่งแตกแตนไปได้ ทำเอาหงายท้องทั้งยืน จริงอย่างตรัสทีเดียว ที่คิดไว้ก่อนใช้ไม่ได้ ตามพระดำริให้เก็บฝากไว้ในหอพระสุลาลัยพิมานนั้น เปนพระดำริเลิศ จักปฏิบัติตามพระดำริอย่างนั้น

ทีนี้จะได้กราบทูลถึงท่วงทีทางประวัติ เพื่อเปนทางทรงพระวินิจฉัยในหน้าที่อาจารย์คัลเลนเฟล อันพระบรมรูป ๖๓ นั้น ประกอบด้วยเหตุผลทุกอย่างทำให้เห็นว่าเปน Model ​คือรูปปั้นลองดู ไม่ใช่รูปตัวจริงที่ต้องประสงค์ ตามปกติของช่างฝรั่งก่อนที่เขาจะทำรูปอะไร เขาย่อมทำรูปเล็กๆ ขึ้นดูตัวอย่างก่อน ให้พอใจเขาและพอใจผู้จ้างแล้ว จึงจะถ่ายอย่างขยายปั้นเท่าที่ต้องการจริง พิจารณาท่วงทีแห่งพระราชประสงค์คงจะให้ทำพระบรมรูปเท่าพระองค์ ช่างลองปั้นพระบรมรูป ๖๓ ส่งเข้ามาถวายทอดพระเนตรก่อนว่าจะโปรดหรือยัง จะเปนด้วยเหตุที่รูปลองปั้นนั้นไกลจากความถูก หรือว่าราคารูปที่จะทำจริงแพงเกินสมควรอย่างใดอย่างหนึ่ง ตามที่ทรงพระดำริคาดมาแล้วนั้นจึงเลิกการสั่งทำที่ปารีส เปลี่ยนทางเปนพยายามทำในนี้ ได้แก่พระบรมรูปองค์ที่เพ็ชรบุรีนั้นแล หนทางที่จะส่งพระบรมรูปฉายาลักษณ์ออกไปกับส่งพระบรมรูป ๖๓ เปนตัวอย่างเข้ามา จะกินเวลาสักกี่เดือน แต่ก่อนได้ยินว่า “เมล์” นั้นเปนการใหญ่การยากที่จะส่งไปมาได้ ทรงพระดำริถึงว่าคนจะนำไปนั้นเปนการชอบอยู่มาก แต่อย่างไรก็ดี พระราชประสงค์ที่จะสร้างพระบรมรูปคงไม่ได้ทรงพระราชดำริที่จะพระราชทานตอบเปนบรรณาการพระเจ้าแผ่นดินฝรั่งเศส เพราะเข้าใจว่าทรงพระราชดำริจะสร้างพระบรมรูปมาก่อนที่พระเจ้าแผ่นดินฝรั่งเศสถวายรูปเข้ามานั้นแล้ว

ทีนี้ขอประทานโทษที่จะกราบทูลคัดค้านเรื่องพระนิรันตราย ตามที่ตรัสว่าจมฝังอยู่ในดินนาน จึงทำให้ผุกร่อนไปนั้น เห็นด้วยเกล้าว่าจะเปนไปไม่ได้เลย เพราะว่าธรรมชาติแห่งโลหะนั้น จะผุกร่อนไปได้ก็ด้วยเนื้อกลายเปนถนิมร่วงหลุดไป อันธรรมชาติแห่งทองคำนั้น เปนโลหะที่ไม่เปนถนิม แม้จะฝังอยู่ในดินที่ประกอบด้วยรสเปรี้ยวเค็มอย่างหนึ่งอย่างใด ก็ไม่ทำให้เปนถนิมได้อยู่นั้นเอง เมื่อไม่เปนถนิมแล้วก็ไม่มีทางที่จะผุกร่อนไปได้ คิดด้วยเกล้าว่าจะเปนหล่อเสียมาแต่เดิมด้วยเผาพิมพ์อ่อนไฟไปเปนแน่ ที่ขุดมาได้ก็คงได้มาจากในพระเจดีย์ ซึ่งเขาเอามาบรรจุปล่อยพระบาท เห็นจะไม่ใช่ขุดได้ในดินโคลนกลางท้องนา

ทีนี้จะกราบทูลรายงานการตรวจรูปภาพพระชนกชนช้าง ได้วานเขาเข้าไปตรวจหาที่ตู้ลายรดน้ำในหอสมุดสำหรับชาติ ได้พบที่ตู้ ๒ ใบ ใบหนึ่งอยู่ด้านข้าง เปนรูปทำยุทธหัตถีกัน แต่จะเปนเรื่องอะไรดูไม่ออกเพราะถูกลบลอกไม่สมบูรณและฝีมือเขียนก็ไม่สู้ดี เอาไม่ได้ อีกใบหนึ่งอยู่ด้านหน้ารูปภาพงามฝีมือเขียนดี แต่เปนช้างอยู่บานขวาตัวหนึ่งบานซ้ายตัวหนึ่ง เปนแต่ประชันหน้ากันไม่ชนกัน ซ้ำมีลวดริมบานเปนกระดูกคั่นกลางขวางหน้าเสียอีกด้วย จะถ่ายทำฆริสตมัสก๊าดขัดข้องหนักหนา จะควรประการใดแล้วแต่จะโปรด ที่ตาหงียังไม่ได้ไปถาม

หลักที่จะตอบสถาปนิกสมาคม อย่างที่ประทานพระดำริในข้อหลังเห็นจะเข้าที จะต้องคิดพูดโมโลโมเกให้เอาตัวออกหากไปได้ไกลทีเดียว

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด