วันที่ ๑๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑๘ กรกฎาคม ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

เกล้ากระหม่อมรู้สึกหนักว่าเปนหนี้ฝ่าพระบาทอยู่มากมาย ด้วยได้รับลายพระหัดถ์ไว้ถึง ๕ ฉะบับ ก่อนเสด็จไปชะวา ๓ ฉะบับ เมื่อเสด็จกลับแล้วอีก ๒ ฉะบับ เพิ่งได้โอกาศที่กราบทูลตอบในบัดนี้

เรื่องพระบรมรูปต่าง ๆ เกล้ากระหม่อมได้โอกาศพบกรมหมื่นพงษาได้ลองทูลถามดูตรัสว่าดั่งนี้ ๑ พระบรมรูปทูลกระหม่อมองค์กาไหล่ที่ช่างฝรั่งทำไม่เคยทอดพระเนตรเห็นฯ ๒ พระบรมรูป Bas relief เคยทอดพระเนตรเห็น และตรัสระบุว่ากรอบกำมหยี่นั้นเปนสีน้ำเงินแก่ ตามที่ตรัสระบุเช่นนี้ตรงกับที่เกล้ากระหม่อมจำได้ แต่เกล้ากระหม่อมก็มิได้กราบทูลก่อน ได้ขอให้เจ้าพระยาวรพงศตรวจหาแล้ว ไม่พบทั้งสององค์ฯ ๓ พระบรมรูปองค์ที่พระที่นั่งเวชยันต์วิเชียรปราสาทนั้น กรมหมื่นพงษาก็ไม่ทรงทราบเหมือนกันว่าใครปั้น ตามที่ฝ่าพระบาททรงพระดำริคาดว่าคงจะมาทำแล้วในรัชชกาลที่ ๕ นั้นชอบอยู่ ถ้าเปนดังนั้นผู้ปั้นก็เห็นจะไม่ใช่คนอื่น นอกไปจากหลวงเทพรจนา (พลับ) ซึ่งภายหลังเปนพระยาจินดารังสรรค์ คนที่ปั้นช้างดี เขาถนัดทางปั้นเบ็ดเตล็ดชะนิดนั้น ตามที่ฝ่าพระบาทตรัสถึงฉลองพระองค์เยียระบับนั้น จะได้ทรงสังเกตหรือเปล่า เกล้ากระหม่อมจำได้ว่าชายฉลองพระองค์ที่ปั้นไว้นั้น ตัดเปนกลีบ ๆ ลักษณะอย่างเสื้อสก็อต พาให้เห็นว่าจะมีตัวจริง เปนพระราชดำริของทูลกระหม่อม เพราะครั้งกระนั้นมีเวลารื่นรมแต่งตัวอย่างสก็อตกันอยู่คราวหนึ่ง จนพวกแม่ ๆ เราก็ได้แต่งเครื่องสก็อตกันมีรูปถ่ายปรากฎอยู่ ปราสาทพระรูปที่เกล้ากระหม่อมกราบทูลนั้นเห็นจะทำสำหรับตั้งพระบรมรูปองค์นี้จริงอย่างฝ่าพระบาททรงพระดำริ เพราะเล็กมาก เห็นจะไม่พอตั้งพระบรมรูปสี่รัชกาลได้ฯ ๔ พระบรมรูปสี่รัชกาล ตามที่เกล้ากระหม่อมกราบทูลว่ากาไหล่ที่โรงหล่อตรงศาลาสหทัยนั้น กรมหมื่นพงษาค้านว่าไม่ใช่ กาไหล่ที่โรงปลูกขึ้นโดยฉะเพาะที่แถวคลังแสงใกล้โรงพิมพ์ เพราะพระบรมรูปนั้นเอาเข้าไปแต่งอยู่ที่เก๋งหน้าพระที่นั่งราชฤดี ลางทีจะถูกตามที่กรมหมื่นพงษาตรัสดั่งนี้ ฝ่าพระบาททรงจำได้ว่าเมื่อเสร็จแล้วเชิญขึ้นตั้งบนพระที่นั่งดุสิตมุขตะวันออกก่อน มีพระเศวตฉัตรปักกั้นทุกพระองค์นั้นเกล้ากระหม่อมจำไม่ได้เลย ไปจำได้เอาเมื่อตั้งอยู่ที่พระที่นั่งสุทไธสวรรย มีพระเศวตฉัตรปักกั้นทุกพระองค์อย่างพระดำรัสนั้น พระพุทธปรางคปราสาทเกล้ากระหม่อมก็เคยทราบว่าทรงสร้างขึ้นโดยพระราชดำริจะเชิญพระแก้วมรกฎไปไว้ แต่​ตอนหลังที่มาจัดเปลี่ยนเปนปราสาทพระเทพบิดรนั้น ไม่ได้ทราบเค้าเงื่อนเลย ฝ่าพระบาทตรัสอธิบายให้ได้ทราบเกล้าเปนพระเดชพระคุณอย่างยิ่ง

นายอ่ำ ศรีเปารยะ ผู้แต่งหนังสือวิสาขนั้น เปนนายสถานีรถไฟ ฟอมที่แต่งถ่ายรูปนั้นก็คือฟอมพนักงานรถไฟ แกรักฟอมนั้นยิ่งนัก เมื่อวันนัดรับพระราชทานรางวัล แกร้องขอต่อหลวงวิจิตรวาทการให้ได้เข้าเฝ้าในเครื่องแบบนายสถานีรถไฟ หลวงวิจิตรไม่เห็นขัดข้องก็อนุญาต เห็นรูปร่างแล้วน่าประหลาดใจ ไมน่าเชื่อว่าจะมีความรู้แต่งหนังสือได้ดีถึงเท่านั้น แต่มาทราบความทีหลังจากเณรงั่ว ว่าเปนเปรียญสำนักวัดเทพศิรินทร์ เปนศิษย์สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ แต่ก่อนนี้เปนนายสถานีประจำอยู่ที่โพรงอากาศ (สายแปดริ้ว) เดี๋ยวนี้จะคงอยู่ที่นั้นหรือย้ายไปไหนแล้วไม่ทราบ เปนคนเอาใจใส่ในศาสนธรรม เวลาสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ไปชลบุรีทางรถไฟแล้ว แกคอยเอาใจใส่ต้อนรับเสมอ และก็ขอหนังสือใหม่ ๆ พร้อมกันไปด้วย สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ต้องหาหนังสือไปฝากทุกคราวที่ผ่านไป

เรื่องประวัติเจ้าดาราซึ่งตรัสสั่งให้สืบนั้น ขอประทานโทษ เกล้ากระหม่อมลืมเสีย จะสืบได้โดยง่าย ขอประทานกราบทูลในวันหน้า

หมวกซื้อที่หาดใหญ่หญิงอี่แย่งเอาไปเสียแล้ว แกหามาให้ใส่ใหม่

ตรัสบอกข่าวว่าพระภัทรมุขมุนีออกมาที่ปินัง และได้ทรงอาราธนาให้เธออยู่สั่งสอนพระสงฆ์ที่นั้นสักเดือนหนึ่ง ทรงรับปวารณาเลี้ยงดูเธอนั้นเกล้ากระหม่อมพลอยมีใจเต็มตื้นด้วยปีติไปด้วย จะเปนประโยชน์แก่พระศาสนาไม่น้อย ไม่นึกว่าจะมีพระที่ดีผ่านออกมาถึงเลย โมทนาสาธุ

หลวงพี่ฮีแลร์หมายมั่นปั้นมือมาแต่กรุงเทพฯ แล้ว จะมาตามหาฝ่าพระบาทรีดเอาเงิน ตามที่ได้ตรัสถามความลางข้อในพิธีโรมันคาธอลิกไว้ได้ และตรัสประทานอธิบายไปให้ทราบเกล้านั้นดีมาก ได้ความรู้กว้างขวางออกไป

วินิจฉัยยามกาลิกของสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์นั้น ท่านให้เกล้ากระหม่อมอ่านแล้ว และยังได้ช่วยท่านค้นคำ “ยาม” ด้วย สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์เวลานี้ ไม่มีช่องที่จะทำอะไรได้ ถูกหน้าที่แทนสมเด็จพระสังฆราชเจ้า มีแต่คนมากวนวันยังค่ำ

หญิงเป้านำของซึ่งทรงจัดหาแต่ชะวาฝากไปประทาน ได้รับแล้วด้วยความยินดี เปนของที่ต้องใจมาก ขอถวายบังคมแทบฝ่าพระบาท แต่เรื่องชะวานั้นจะต้องกราบทูลยืดยาว ขอประทานระงับไว้คราวหน้า แม่โตให้กราบทูลว่าได้รับประทานเข็มกลัด ดีใจเปนอันมาก เปนของใช้ได้จริงๆ ขอถวายบังคมฝ่าพระบาท พระเดชพระคุณล้นเกล้า ลำลึกถึงฝ่าพระบาทเปนอย่างยิ่ง

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด