วันที่ ๓๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๓๐ พฤษภาคม ๒๔๗๗

กราบทูล, สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ได้รับลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๓ พฤษภาคม ออกร้อนใจที่จะเสด็จไปชะวา ถ้าไม่รีบกราบทูลตอบเสียก็จะค้างเติ่งไปนาน จึงรีบกราบทูลตอบเสียทันที

กำเนิดของพวกเถนได้ทูลเดาถวายมาก่อนแล้ว ว่าเห็นจะมาได้สองทาง คือภิกษุอลัชชีที่ถูกกำจัดจากคณะสงฆ์ทางหนึ่ง กับเณรโค่งที่ไม่พอใจจะบวชเปนภิกษุอีกทางหนึ่ง คฤหัสถ์ที่จะถือเอาเภทเปนเถนทูลไว้ว่าเห็นจะไม่มี ถ้าหากจะมีก็เห็นจะเปนพวกที่เรียกกันว่าบวชกับต้นโพธิ์ อุปัชฌาย์อาจารย์ของพวกเถนเห็นจะไม่มี แต่จะผิดถูกประการใดจะลองถามสมเด็จพระวันรัตนดูก่อนได้ความประการใดจะกราบทูลมาภายหลัง

เรื่องตั้งโรงกระษาปน์ในวัดสุทัศน์ ไม่ได้เห็นหนังสือพิมพ์และไม่ได้ยินใครโจทย์กัน แต่ก็อาจเปนจริงได้โดยง่าย เพราะว่าโรงกระษาปน์ของพวกทำสตางค์ปลอมย่อมเปนโรงลับแล มีเครื่องโรงอย่างนี้

๑. พิมพ์สตางค์ทำด้วยไม้คู่หนึ่ง คร่ำเปนหลุมยัดดินสีพองอัดสตางค์เปนพิมพ์หัวซีกหนึ่งก้อยซีกหนึ่งประกบกัน หมดทั้งอันยาว ๑๕ เซนต์ กว้าง ๕ เซนต์ หนา ๓ เซนต์ อาจซุกรกซ่อนที่ไหนก็ได้ หรือจะเหน็บพุงพาไปกับตัวเมื่อไรก็ได้

๒. ตะกั่วแท่งหนึ่งใส่กระเป๋าไว้ จะใช้ก็ควักออกมา

๓. หม้อแตกเซี่ยวหนึ่งสำหรับหลอมตะกั่ว

๔. แผ่นเหล็กวิลาศห่อสำหรับตักตะกั่ว

๕. มีดพับสำหรับตัดชะนวนและลำลาบ

นอกจาก ๕ อย่างที่ต้องตระเตรียมนี้แล้ว ยังต้องใช้ก้อนเส้ากับฟืนอีกเล็กน้อยซึ่งจะหาที่ไหนก็ได้ เวลาทำก็ไม่ต้องการตั้งวันตั้งคืน หยอดได้สิบอันในชั่วประเดี๋ยวเดียวก็พอกินไปวันหนึ่งแล้ว และก่อนที่จะลงมือทำก็คงมีการวางยามคอยดูต้นทาง เมื่อได้สัญญาว่ามีคนมาก็รื้อโรงกระษาปน์ซุกซ่อนเสีย พระสงฆ์องคเจ้าหรือคนเฝ้าวัดหากว่าเดินตรวจตราไปตามปกติก็หาจับได้ไม่ การจับพวกทำร้ายชะนิดนี้ต้องมีสายรับสินบนบอกความ และการจับกุมต้องมีอุบายที่จะเข้าจับด้วยมิให้ทันรู้ตัว และต้องมีอำนาจที่จะค้นกระเป๋าได้ด้วย นอกจากตำรวจแล้วไม่มีใครจับได้ พ้นกำลังเจ้าวัดจริง ๆ วัดสุทัศนก็กว้างใหญ่ซุกซิกเข้าไปแอบทำชั่วครู่แล้วก็ซุกซ่อนเครื่องมือไว้ได้โดยง่าย ผู้รักษาวัดจะไม่รู้สึกเลย

​พิพิธภัณฑ์ที่ไต้เผงมีเครื่องศิลาขุดก่อนประวัติมากนั้น จะเปนด้วยผู้จัดการที่นั่นเขาไฝ่ใจในสิ่งเหล่านั้นมาก ทางเมืองเรายังไม่มีใครไฝ่ใจกันเลย เจ้าพระยาสุรศักดิว่าได้เคยพบในหนองที่ไหนลืมไปเสียแล้ว ตามข่าวที่ว่าดูเหมือนจะหาได้ตามหนองตามถ้ำ พระลีลาที่ตรัสเล่าน่าสนใจอยู่ได้ทรงถ่ายรูปมาหรือเปล่าไม่ทราบ

ได้ทำวิสาขบูชาสดับพระธรรมเทศนาขอถวายพระกุศล จงทรงพระเจริญสุขพร้อมทั้งพระญาติเทอญ

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด