วันที่ ๒ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ ดร

​บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๒ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๔๗๗

ทูล สมเด็จกรมพระนริศรฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๒๘ พฤศจิกายนแล้วในงานปลงศพพระยาไพบูลย์สมบัติ ที่เจ้าภาพพิมพ์พงศาวดารรัชชกาลที่ ๓ แจกนั้น ก็ควรนับว่าเปนการดีอย่าง ๑ ที่รักษาหนังสือเรื่องนั้นมิให้สูญเสีย หม่อมฉันมีเรื่องเก่าที่จะทูลให้ทรงสังเกตประกอบสำหรับท่านทรงพงศาวดารที่เขาแจกนั้นด้วย หนังสือที่เรียกว่าพงศาวดารของเราที่แต่งกันมาแล้ว นับแต่พงศาวดารกรุงศรีอยุธยามาจนพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร ที่เจ้าพระยาทิพากรวงศแต่ง ๆ ตามรูปจดหมายเหตุ หรือเรียกตามภาษาอังกฤษว่า Chronicle คือเอาวันคืนตั้งเปนหลัก วันใดมีเหตุอย่างใดเล่าไปตามลำดับวัน ไม่ตรงกับหลักของประวัติศาสตร์ คือ History หลักของประวัติศาสตร์นั้น แม้จะเอากาลกำหนดตั้งเปนหลัก เรื่องที่จะลำดับก่อนและหลังกัน มีข้อสำคัญที่ต้องถือเปนหลัก ๓ ส่วน คือ

ส่วนที่ ๑ เกิดเหตุการณ์อย่างไร

ส่วนที่ ๒ ทำไมจึงได้เกิดเหตุการณ์อย่างนั้น

ส่วนที่ ๓ เหตุการณ์ที่เกิดนั้นให้ผลอย่างไร

อันนี้เปนหลักของประวัติศาสตร์ เพราะประวัติศาสตร์เปนวิชชาว่าด้วยตัวอย่าง Science of Example เมื่อหม่อมฉันแต่งพงศาวดารรัชชกาลที่ ๑ ยังไม่รู้หลัก จึงแต่งตามทางเก่า ครั้นมาแต่งพงศาวดารรัชชกาลที่ ๒ รู้หลักแล้ว จึงเปลี่ยนกระบวรแต่งตามหลักที่ทูลมา ก็ดูเหมือนมีคนชอบกันมาก หม่อมฉันได้เคยคิดจะแต่งพงศาวดารรัชชกาลที่ ๓ ต่อมาเมื่อในรัชชกาลที่ ๖ แต่ไปเกิดรู้สึกขัดข้องขึ้น ๓ ข้อ คือ

ข้อ ๑ ตามหนังสือที่เจ้าพระยาทิพากรวงศแต่งไว้ ขาดเรื่องตอนสำคัญในรัชชกาลที่ ๓ เสียหลายตอน เช่นตอนยกกองทัพไปช่วยอังกฤษตีเมืองพะม่าเปนต้น เพราะเรื่องตอนที่ขาดนั้นไม่มีในจดหมายเหตุของไทย ไปปรากฏในจดหมายเหตุของต่างประเทศ จะต้องค้นหาหลักฐานทางต่างประเทศมารวบรวมให้พอก่อนจึงจะแต่งได้ หม่อมฉันได้ลองรวบรวมมาเปนตอน ๆ ดังเช่นตอนไปตีเมืองพะม่า หม่อมฉันได้แต่งพิมพ์ไว้ในหนังสืออื่นหลายตอน ถึงกระนั้นการค้นหาหลักฐานยังไม่เสร็จจึงค้างมา ความขัดข้องข้อที่ ๒ เมื่อไปเห็นเรื่องรบญวนและการโต้ตอบกับญวน นึกละอายใจด้วยทาง Diplomacy ของไทยเราในสมัยนั้นขี้ริ้ว ฝ่ายข้างญวนของเขาฉลาดกว่า เถียงกันแพ้เขาทุกเรื่อง ข้อที่ ๓ อันเปน​ข้อขัดข้องสำคัญแก่การที่จะแต่งในรัชชกาลที่ ๖ คือว่าด้วยเรื่องหม่อมไกรสร ในสมัยนั้นหม่อมไกรสรกำลังมีบุญ หม่อมฉันนึกระแวงว่าแต่งอธิบายเรื่องหม่อมไกรสร อาจเปนภัยแก่หอพระสมุดฯ จึงได้ระงับความคิดมา แต่ที่เขาเอาฉะบับของเจ้าพระยาทิพากรวงศพิมพ์คราวนี้ก็เห็นจะไม่มีผลเสียหายอย่างไร ด้วยเชื่อว่าคงจะอ่านแต่บุคคลที่เอาใจใส่ศึกษาพงศาวดารแต่บางคน ส่วนมหาชนโดยมากเห็นจะไม่มีใครอ่านในสมัยนี้

ที่นี่หมู่นี้ไม่สู้มีข่าวคราวอะไรที่เปนแก่นสารสำหรับทูลบรรเลง ศาสตราจารย์คัลเลนเฟลวันเสาร์นี้ก็ยังไปสิงคโปร์ ต่อวันเสาร์หน้าจึงจะมาหาได้ตามเคย เมื่อล่วงมาไม่ช้านัก Lord Baden Powell ซึ่งเปนผู้คิดตั้งลูกเสือมาเที่ยวตรวจลูกเสือในประเทศต่าง ๆ มาถึงปีนัง มีการประชุมลูกเสือทำนองเดียวกับที่เราประชุม ไม่ต้องทูลอธิบาย มีจำนวนลูกเสือและเด็กหญิงที่เปน Girl-guide รวมกันสัก ๑,๕๐๐ หม่อมฉันเปนแต่แอบไปดูห่าง ๆ แต่เจ้าเมืองเขาได้เชิญไปเลี้ยงกลางวันเพื่อให้พบกับ Lord Baden Powell ซึ่งหม่อมฉันได้รู้จักมาแล้วแต่พบกันที่ลอนดอนแกก็ยังจำได้ ๆ พูดจาสนทนากันดี

อนึ่งเมื่อวันที่ ๑ ธันวาคมนี้ หม่อมฉันมาอยู่ Cinnamon Hall ครบรอบปี ได้มีการเลี้ยงเกาเหลากันตามประสาเพื่อนบ้านใกล้เคียงที่มาอยู่ครบปีด้วยกัน ขาดแต่พวกสมเด็จกรมพระสวัสดิ์ฯ ด้วยยังประช่ำประชวรไม่ปกติ จึงมิได้เชิญเสด็จมา

หม่อมฉันมีกิจธุระเรื่อง ๑ เกี่ยวกับสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์แต่ไม่อยากจะเขียนจดหมายไปรบกวนท่าน ด้วยเข้าใจว่าจะติดธุระเรื่องบัญชาการคณะสงฆ์มากอยู่ จึงทูลมาเพื่อขอให้โปรดสั่งพระงัวให้ช่วยสืบสวนดูในเวลามีโอกาส คือหม่อมฉันได้รับหนังสือ Journal of the Royal Asiatic Society ฉะบับประจำเดือนเมษายน ค.ศ. ๑๙๓๔ ในนั้นมีคาถาของ พระมหาเถรนาคารชุน ผู้ตั้งคติมหายาน ถวายโอวาทพระเจ้าแผ่นดินแต่งเปนคาถาภาษาสันสกฤต หม่อมฉันลองอ่านคำแปลภาษาอังกฤษดูเห็นว่าดีอยู่ จึงส่งไปยังสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ ขอให้ท่านให้ศิษย์องค์ใดองค์หนึ่งถอดเปนภาษามคธ แล้วแปลเปนภาษาไทยให้หม่อมฉัน ยังเงียบหายไปเรื่อง ๑ อีกเรื่อง ๑ หม่อมฉันได้รับลิขิตของพระศิริธรรมนันทเถระ นายกวิทยาลัยปริเวนะ ที่เมืองเกลานิยะในลังกาทวีปมีมาถึง เขียนเปนตัวสิงหฬในภาษามคธ หม่อมฉันส่งไปให้ท่านช่วยจัดการให้เขียนและแปลเปนภาษาไทยก็เงียบไปอีก หนังสือหม่อมฉันจะได้ไปถึงท่านหรือไม่และจะไปติดขัดอย่างใด หวังใจว่าพระงั่วคงพอสืบทราบได้

​หม่อมฉันได้เห็นในหนังสือพิมพ์เขาประกาศจะเล่นหนังฉายเรื่อง Tazan and His mate ในกรุงเทพฯ พร้อม ๆ กับเล่นที่ปีนังนี้ หม่อมฉันได้ไปดูแล้วน่าดูมาก หวังใจว่าทางกรุงเทพฯ ท่านจะได้เสด็จไปทอดพระเนตร์แล้ว.

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด