วันที่ ๓๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ ดร

​บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๓๐ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๔๗๗

ทูล สมเด็จกรมพระนริศร ฯ

ในสัปดาหะที่ล่วงมาหม่อมฉันได้ไปดู “บทวลัญช์” ซึ่งมีอยู่ในเกาะปีนังนี้ เดิมกรมหลวงสิงห์ ฯ ได้ไปทอดพระเนตร์นานมาแล้ว มาตรัสบอกหม่อมฉันว่าเปนของน่าดู แต่หม่อมฉัน “เชื่อ” แล้วนิ่งมา ในระวางนั้นเมื่อเจ้าคุณพระประยูรวงศ์มาท่านก็ได้ไปดู ครั้นหม่อมฉันเกิดนึกอยากจะไปดูบ้างก็ไปเกิดขัดข้องกลางทาง เหตุด้วยสะพานแห่งหนึ่งถูกน้ำพัดพังไปในระวางนั้น รถไปไม่ได้ต้องรอมากว่า ๔ เดือน จนเขาถมที่ทำสะพานแล้ว จึงได้ไปเมื่อเร็ว ๆ นี้ “บทวลัญช์” ที่ว่าอยู่ริมทะเลที่ตำบลบาตูเมาข้างใต้ ห่างเมืองปีนังสัก ๑๐ ไมล์ ไปรถจนถึงสนามบินแล้วเลี้ยวลงไปสัก ๒ ไมล์ ถึงบ้านชาวประโมงค์ต้องลงเดินผ่านบ้านปีนก้อนหินต่อไปจึงถึงที่รอย “บทวลัญช์” อยู่บนหินก้อนใหญ่ก้อนหนึ่ง มีแต่กระถางธูปจีนตั้งไว้กระถาง ๑ นอกจากนั้นไม่ได้มีใครทำอะไร แต่ตัวรอยนั้นแปลกอยู่ ผิดกับรอยพระบาทที่เคยเห็นอื่น ๆ เปนรอยเท้าซ้ายเหยียบหินลึกลงไป ขนาดเท้าเห็นจะเท่าขนาดรอยพระบาทพระชินสีห์ เปนรอยเกลี้ยงเกลาไม่สมกับจะเปนเอง เขาบอกว่ายังมีรอยเท้าขวาอยู่ที่เกาะตรงตำบลน้ำใต้ในทะเลอีกรอยหนึ่ง ใจหม่อมฉันอันวิชชาบุรพประวัติศาสตร์เข้าสิงอยู่แล้ว ก็นึกสันนิษฐานว่าน่าจะเปนของคทำขึ้นแต่โบราณ เหมือนอย่างตัวอักษรอาหรับที่จารึกไว้ในถ้ำคูหาจารึก ณ เกาะตรูเตาข้างเหนือขึ้นไป บางทีพวกชาวอินเดียแต่ก่อนเก่าที่แล่นเรือมาค้าขายทางนี้จะได้ทำไว้.

ชายใหม่มาบอกหม่อมฉันว่าเพื่อนนักเรียนในประเทศอังกฤษคน ๑ สั่งมาให้สืบถามว่าคำ “ประจัญบาน” มาแต่อะไร หม่อมฉันก็ไม่เคยค้นมาแต่ก่อน ลองเปิดอภิธานบาลีของอาจารย์กิลเดอร์ดู พบศัพท์ปจัณทติ (Pacandati) แปลว่าความโกรธแค้น (to be Furious) กับปลโย (Palayo) แปลว่าทำให้เปนอันตราย (destruction) หรือทำลาย (dessolution) หรือตาย (death) ดูใกล้กับความหมายของศัพท์ประจัญบานที่เราใช้กัน แต่หม่อมฉันก็ไม่กล้ายืนยัน จึงขอทูลปรึกษาหารือท่านได้เคยทรงสันนิษฐานไว้อย่างไรบ้างหรือไม่.

มีเรื่องที่ควรทูล ๓ เรื่อง เมื่อวันที่ ๒๔ หม่อมฉันทราบว่าวันประสูติของสมเด็จกรมพระสวัสดิ์ ฯ ครบก่อนนั้นวัน ๑ จึงไปถวายพรที่ตำหนัก สังเกตดูเห็นขุ่นหมอง กลับมาปรารภกับลูกจึงได้ความว่าเจ้าชายพีรยศยุคลลูกชายของเธอที่มีกับหญิงฉวี ซึ่งส่งไปศึกษา ณ ประเทศเบลเยี่ยมกลับมาถึงพาเมียแหม่มกลับมาด้วย เธอขัดพระทัยตัดรอนและ​ห้ามมิให้ใคร ๆ คบ เด็กทั้ง ๒ นั้นยังค้างอยู่ที่ปีนังนัยว่าคิดจะกลับไปหากินที่เมืองเบลเยี่ยม แต่หม่อมฉันก็ยังไม่ได้พบตัว อีกเรื่องหนึ่งหลวงวุฒิสารฯ กงสุลสยามที่เมืองสิงคโปร์มาปีนัง เขาแวะมาหาหม่อมฉัน หลวงวุฒิสารฯ คนนี้เปนลูกพระยาอรรคราชวราทร (ภัสดา บุรณศิริ) หม่อมฉันคุ้นเคยแต่กับบิดาเขา หม่อมฉันไม่เคยรู้จักตัวพึ่งได้พบคราวนี้ เปนอันได้พบคนดีชั้นสมัยใหม่เปนครั้งแรก แต่หญิงพูนกับหญิงเหลือรู้จักกันมาแต่ยังเล็ก เพราะเขาอยู่ที่ตำหนักพระวิมาดามาด้วยกัน สนทนากันโดยทางไมตรีด้วยเขาเปนคนมีอัธยาศรัยสุภาพ หม่อมฉันเปนอันได้ทราบอัธยาศรัยและความคิดสมัยใหม่เปนครั้งแรก อดนึกปลงใจตัวเองไม่ได้ว่า “ไอ้เรานี้มันเก่าเกินสมัยเสียมากแล้ว” ท่านจะได้ทรงปลงพระหฤทัยเช่นนั้นบ้างหรือไม่ หม่อมฉันยังไม่ทราบ.

อีกเรื่อง ๑ ลูกสาวเขาอ่านหนังสือพิมพ์วารศัพท์ฉะบับวันที่ ๒๕ แล้ว มาบอกหม่อมฉันว่ามีผู้แต่งหนังสือไปลงพิมพ์ติเตียนนายสมบุญ โชติจิตร ของหม่อมฉันขนานใหญ่ในการที่ไปพูดวิทยุกระจายเสียง หม่อมฉันอดนึกสงสารไม่ได้ ด้วยการที่นายสมบุญไปพูดวิทยุกระจายเสียงนั้น หม่อมฉันเข้าใจว่าด้วยผู้ใหญ่มีคำสั่งให้ไปพูด ฝ่ายนายสมบุญไม่มีความรู้อะไรเปนทุน นอกจากที่ได้รู้ไปจากหม่อมฉัน ก็เอาเรื่องที่หม่อมฉันแต่งไว้ไปแสดง เปนแต่ไม่กล้าบอกว่าเปนถ้อยคำของหม่อมฉัน เรื่องมันเท่านั้นเอง มีนายสมบุญที่ตำหนักเชิงเนินอีกคน ๑ บางทีจะมีผู้เชิญให้ไปแสดงเรื่องการช่างในประเทศสยาม ถ้าเช่นนั้นหวังใจว่าจะระวังไม่ให้พลาดพลั้งเหมือนอย่างนายสมบุญ โชติจิตร ของหม่อมฉัน.

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๒๖ หม่อมฉันรู้สึกยินดีอนุโมทนาในการที่กรมศิลปากรซ่อมพระที่นั่งศิวโมกขพิมานเสร็จแล้ว ต้องยอมให้เปนความดีของกรมหมื่นพิทยาลงกรณ ด้วยเธอเปนผู้ขวนขวายให้ตกลงในการซ่อมพระที่นั่งวังหน้าที่เปนพิพิธภัณฑสถานต่อมา ข้อที่เชิญเสด็จพระองค์เฉิดโฉมไปยกช่อฟ้านั้นดูก็เปนการสมควร เพราะเปนอาวุโสอยู่ในเจ้านายวังหน้า หม่อมฉันคาดว่าเขาคงเชิญกรมหมื่นพิทยาลงกรณ แต่เธอเบียงบ่ายให้เชิญพระองค์เฉิดโฉม.

เรื่องชื่อแตรงอนนั้น หม่อมฉันได้นึกแต่แรกได้ยินว่ามันไปพ้องกับคำ กัมพูฉัตร แต่จะเอาเข้ากันไม่ได้ เห็นจะมาแต่ กัมโป เช่นทรงพระดำริ แต่ไม่ใช่มาแต่กัมพุชนั้นเปนแน่ เพราะฉัตร์ก็คือร่ม ร่มเปนของชาวเมืองร้อน หรือแม้ชาวเมืองหนาวใช้กันแทบทั่วทุกประเทศ และธรรมดาร่มก็ต้องมีโครง กัมพู จะเอาเปนของเขมรไม่ได้ หม่อมฉันยังคอยถ่ายรูปแตรงอนอยู่ ตาพราหมณ์รับไปยืมยังไม่ได้มาจนบัดนี้.

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด