วันที่ ๑๒ กันยายน พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑๒ กันยายน ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ได้รับลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑ เดือนนี้ มีเรื่องที่โปรดประทานความรู้ไปหลายเรื่อง เปนพระเดชพระคุณล้นเกล้า ขอประทานถวายความเห็นประกอบในลางประการ

เรื่องรูปภาพหนังแขกนั้น เกล้ากระหม่อมสงสัยมานานแล้ว ตามที่นายชัสปาอธิบายว่า รูปจำหลักศิลาเช่นที่พระบวรพุทโธเปนต้นนั้น เปนทำเอาอย่างแบบอินเดีย ส่วนรูปภาพเช่นหนังเปนแบบของพื้นเมืองเดิมนั้น เกล้ากระหม่อมเห็นชอบด้วยว่าเปนการถูกทีเดียว สังเกตได้จากรูปภาพจำหลักศิลาในที่ต่างๆ นั้น เครื่องถนิมพิมพาภรณ์ทำอย่างรูปภาพอินเดีย ส่วนเครื่องถนิมพิมพาภรณแห่งรูปภาพหนังภาพเขียน ตลอดจนหุ่นโขนของชะวา หาเหมือนกับรูปภาพเช่นที่จำหลักไว้ที่ฐานพระบวรพุทโธไม่ เห็นได้ว่าเป็นแบบพื้นเมืองของเขามาเก่าแก่จริง แต่คำแก้ของนายชัสปานั้น หาได้ทำความสงสัยให้หลุดหมดไปได้ไม่ คือรูปภาพหนังของชะวาเก้งกางอย่างประหลาด ไม่เหมือนกับรูปซึ่งทำในสิ่งอื่น เช่นที่ปักผ้าไว้เปนต้น ย่อมทำรูปร่างเปนผู้เปนคน ไม่เก้งก้างอย่างรูปภาพหนัง นี่จะแปลว่าอย่างไรกัน

อีกข้อหนึ่งซึ่งศาสตราจารย์คัลเลนเฟลตราหน้าปราสาทหินในอเมริกา ว่าไม่เก่าเกินกว่าสี่ร้อยห้าร้อยปีนั้นอยู่ข้างป้วย^๑ เกล้ากระหม่อมสำคัญในใจว่าจะเก่ากว่านั้นมากทีเดียว

เรื่องพระบวรพุทโธมีภูเขาเปนแกนนั้น เปนความรู้ใหม่ที่เกล้ากระหม่อมเพิ่งจะทราบ เล่นเอาความเห็นกลับหน้ามือเปนหลังมือไปทีเดียว เดิมคิดว่าฐานเบญจานั้นก่อก่อน หมู่องค์พระสถูปก่อทีหลัง เพราะฐานต้องมีก่อนจึงจะทำองค์พระสถูปขึ้นได้ แต่ก็สงสัยอยู่หนักหนาที่ฐานนั้นทำโดยประณีต แต่พระสถูปทำหยาบหนัก นึกว่าสิ้นความเพียร สิ้นกำลังอำนาจ จึ่งทำหวัด ๆ เอาแต่พอได้ ครั้นเมื่อได้ทราบว่าแกนในเปนภูเขาความเห็นก็กลับไป​ทีเดียว ว่าก่อพระสถูปบนยอดเขาก่อน ตามปกติชอบทำพระเจดีย์กันบนยอดเขา ซึ่งจะเว้นเสียได้ยาก เพราะเปนที่สูงจะเห็นเด่นได้ไกล เปนเครื่องบำรุงศรัทธาได้กว้างขวาง ภายหลังมีท่านผู้ศรัทธามาสร้างต่อ ถากเขาก่อหุ้มขึ้นเปนฐาน ฐานพระบวรพุทโธนี้ คงจะได้ทำขึ้นคราวเดียวกับเมื่อทำปราสาทหินทั่ว ๆ ไปเพราะมีลักษณคล้ายคลึงกัน แต่องค์พระสถูปเห็นจะทำก่อนนั้นมานานทีเดียว การถากเขาแก้เปนฐานให้ลดหลั่นเปนชั้นมีบันไดงาม ๆ นั้น ในเมืองเขมรก็มีทำกันมากแต่ทำเพียงด้านสองด้านไม่หมดทั้งเขา ที่พระบวรพุทโธทีจะเปนเขาเล็กจึงสามารถถากทำหุ้มเสียหมดได้ การทำเจดียฐานบนเขานั้นเขมรถนัดมาก ชื่อสถานที่มีคำนำหน้าว่า “ภนม” นั้น มาแต่สถานนั้นสร้างบนเขา เพราะ ภนม แปลว่าเขา ส่วนที่มีคำนำหน้าว่า “บรรทาย” นั้น หมายความว่ามีคูมีกำแพงล้อมดุจค่ายหรือเมือง เพราะคำ บรรทาย แปลว่าที่มั่นเช่นค่ายและเมือง

ขอถวายความเห็นอีกอย่างหนึ่ง พระสถูปที่ไหน ๆ ยอดก็ทำเปนฉัตรแต่ที่พระบวรพุทโธนั้นทำเปนแกนโด่ขึ้นไปเฉย ๆ และเล็กหลอนทรงอยู่ด้วย เขาจะทำไว้ให้เปนแกนคันฉัตร เผื่อไว้ให้คนทำกงฉัตรหุ้มผ้าหรือกรองทองแก้วเปนตาข่ายไปสอดสรวมบูชา ตามความเลื่อมใสศรัทธาดอกกระมัง

เรื่องศัพท์ “กะหลาป๋า” และชื่อเมือง “ชัยเกษตร” กลายเปน “ยักกัตตรา” และวิลันดาเรียกเมือง “บะตาเวีย” นั้นก็ได้ความรู้ดีจริง ๆ เกล้ากระหม่อมเคยได้ยินแขกเรียก “ไยกะกรา” มาก่อน ได้สำเนียกในใจไว้แต่นั้น ว่าแขกเรียก “ไย-” เราเรียก “ยัก-” เพิ่งมาปรับกันเข้าได้เมื่อตรัสบอกนี้ว่าที่แท้ชื่อเมือง “ชัยเกษตร” เสียงแขกเขาใกล้ เสียงไทยห่างไป คำ “กะลา” เห็นจะมาแต่คำ “กะหลาป๋า” แน่ คำไทยเราเรียกว่า “กะโหลก” มีอยู่ต่างหาก กะโหลกมะพร้าว กะโหลกน้ำเต้า กะโหลกหัวผี

เขาว่าภาษาคนในโลกนี้ ภาษามะลายูเปนมีมากมายใหญ่กว้างกว่าภาษาอื่นหมด จริงหรือยังไงไม่ทราบ

เรื่องการพิธีแต่งงานชายดิศศานุวัติ ฝ่าพระบาทไม่ต้องทรงพระวิตก จะไม่มีขัดข้องอะไรเลย หากมีพระประสงค์จะรอไปจนเสด็จกลับ ก็รอไว้กราบบังคมทูลพระกรุณา หากมีพระประสงค์จะแต่งเสียโดยพลัน ก็ให้ชายดิศศานุวัติทำหนังสือกราบบังคมทูลขอพระกรุณา ยื่นที่กรมราชเลขานุการในพระองค์ เกล้ากระหม่อมสามารถจะจัดการแทนพระองค์ให้สำเร็จไปได้ เพราะเธอเปนหม่อมเจ้าอยู่ในข่ายซึ่งโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระบรมราชานุญาตไว้ ให้อนุเคราะห์พระบรมวงศานุวงศ์ตามที่มีเหตุอันสมควร

สมเด็จพระพันวัสสากำลังทรงทำบุญฉลองพระชันษา ๖ รอบ เมื่อวันที่ ๘ ทรงบาตรพระสงฆ์วัดราชประดิษฐ วัดราชบพิธ วัดบวรนิเวศ รวมกัน ๗๓ รูป ที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม วานนี้มีสวดมนต์ที่พระที่นั่งนงคราญ พระสงฆ์ ๑๐ รูปนิมนต์ตามโปเจียม ​แต่มีพระงั่วแทรกเข้าไปด้วยองค์หนึ่ง อยู่ข้างจะทรงพระกรุณามาก วันนี้เลี้ยงพระแล้วทรงธรรม ๑๕ นาฬิกาสรงข้างในแล้วเปนเสร็จการ

เรื่องสมเด็จกรมพระสวัสดิและหญิงอาภาต้องอุปัติภัย ฝ่าพระบาทคงทรงทราบได้ดีกว่าทางเกล้ากระหม่อม น่าสงสาร

ข่าวกรุงเทพฯ ไม่ค่อยมีอะไรที่ควรจะกราบทูล มีข่าวอะไรเขาก็ลงหนังสือพิมพ์ ซึ่งจะทอดพระเนตรทรงทราบได้ทุกอย่างแล้ว

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด