วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๗ ดร

​Cinnamon Hall,

206 Kelawei Road, Penang. S.S.

วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๗๗

ทูล สมเด็จกรมพระนริศร ฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๒๑ จดหมายของหม่อมฉันฉะบับนี้ ตอนต้นจะทูลสนองความในลายพระหัตถ์ก่อน

เรื่องที่พระยานครพระรามว่าไปพบเครื่องถ้วยและเตาที่ทำที่เวียงป่าเป้าและเวียงกาหลง ฝีมือแปลกผิดกับเตาที่สวรรคโลกนั้น ถ้าเปนความจริงก็แปลกนักหนา เวียงทั้ง ๒ ที่ว่านั้นนายแก้วมงคล เสมียนของหม่อมฉันที่เขียนร่างจดหมายฉะบับนี้ เปนชาวเมืองเชียงราย รู้จักว่าอยู่ใกล้ ๆ กันในระวางเมืองเชียงใหม่กับเมืองเชียงราย

ขอทูลเรื่องแทรกตรงนี้สักหน่อย พอเห็นคำว่า “เวียงกาหลง” หม่อมฉันก็นึกขึ้นถึงเรื่องพระลอ ถามนายแก้วว่าลำน้ำชื่อ กาหลง มีหรือไม่ นายแก้วบอกว่ามีห้วยอยู่ริมเวียงนั้นเรียกว่า “ห้วยกาหลง” ขอให้ทรงพิจารณาเนื่องกับเรื่องพระลอด้วย

ตามคำที่พระยานครพระรามมาโจทก์ขึ้น หม่อมฉันยังนึกฉงนอยู่ด้วยไม่รู้ความบางข้อ คือเมื่อพระยานครพระรามออกจากเทศาพิษณุโลกแล้ว ได้ขึ้นไปถึงเวียงป่าเป้าและเวียงกาหลงเห็นด้วยตาของตนเอง หรือเปนแต่คนอื่นเขามาบอกและเก็บเศษเครื่องถ้วยมาให้ จะฟังไว้ก่อนว่าได้ขึ้นไปเห็นเอง ถึงกระนั้นก็จะต้องเห็นตัวอย่างเครื่องถ้วยที่ทำ ณ ที่นั้นก่อน จึงจะลงเนื้อเห็นได้ ตามที่หม่อมฉันได้สังเกตมา การตั้งเตาทำเครื่องถ้วยเปนการใหญ่อยู่ที่วัตถุธาตุที่จะปั้นเครื่องถ้วย มีเตาทำเครื่องถ้วยครั้งพระร่วงอยู่ที่เมืองสุโขทัยแห่งหนึ่ง สังเกตดูมีแต่สองสามเตา เศษเครื่องถ้วยที่เหลืออยู่ก็เนื้อหยาบ แต่เตาทุเรียงที่เมืองสวรรคโลกมีถึง ๒ ตำบล และมีเตามากพะเนินเทินทึกจนหม่อมฉันสงสัยว่าจะทำเอาไปไหนกัน มาได้ความต่อภายหลังว่าจำหน่ายไปตามเมืองชะวา มลายู ตลอดไปจนถึงเกาะฟิลิปปินส์ จึงทราบเหตุที่มีเตามาก สังเกตเครื่องสังคโลกที่ทำ ณ เตาเมืองสวรรคโลกเนื้อดี บางชิ้นทำได้ดีเทียมของจีน จึงเข้าใจว่าเพราะหินฟันม้าที่เมืองสวรรคโลกเนื้อดีกว่า และหาได้ง่ายกว่าที่เมืองสุโขทัย จึงย้ายเตาไปตั้งที่เมืองสวรรคโลก เอาคดีนี้เทียบกับเตาที่ว่าพระยานครพระรามไปพบที่เวียงป่าเป้า ถ้ามีจริงก็คงเปนเพราะที่ตำบลนั้นมีหินฟันม้าเนื้อดีและหาได้ง่ายกว่าที่เมืองเชียงรายหรือเมืองเชียงแสน อันเปนราชธานีในตอนแรกไทยมาตั้งอาณาเขตต์ในลานนา และมีข้อที่จะต้องพิศูจน์ต่อไปว่าได้แบบอย่างขึ้นไปจากข้างใต้ ​หรือได้ลงมาจากข้างเหนือ ข้อนี้เพียงความเห็นของพระยานครพระรามยังไม่พอ จะต้องได้เศษเครื่องถ้วยเหล่านั้นที่ทำเปนลวดลาย หรือรูปพรรณต่างๆ ส่งไปสืบทางเมืองฮุนหนำ ถ้ามีเหมือนกันจึงจะฟังได้ว่าได้มาจากข้างเหนือ แต่ว่าเปนเรื่องน่าพิจารณาอยู่

กรมพระกำแพงเพ็ชร ฯ เสด็จมาถึงปีนัง ได้มาเสวยเวลาเย็นกับหม่อมฉัน ในวันที่เสด็จมาถึงนั้น สนทนากันรื่นรมย์ดี หม่อมฉันถามถึงพระองค์ท่าน ก็ว่าทรงสบายดีแต่มีงานอยู่ข้างหนักมาก หม่อมฉันก็ไม่ปลาดใจอันใด ขอแต่ให้ทรงสบายก็ยินดี ส่วนเจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศรนั้น หาได้พบกับหม่อมฉันไม่ เห็นจะเปนเพราะมาด้วยกันเปนคณะ มีแต่ตัวแกคนเดียวที่คุ้นเคยกับหม่อมฉัน จึงไม่ได้หลีกมาหา

ข่าวทางนี้ที่จะทูลเสนอ คือเมื่อวันกลางเดือน ๑๒ เห็นตามเทวสถานและตามบ้านพวกฮินดู (หรือทมิฬ) จุดไฟรายประทีป แต่ไม่หรูหราเท่าใดนัก เข้าใจว่าจะเปนวันบูชาศิวาราตรีหรืออะไรอย่างหนึ่ง พลิกดูในกฎมณเฑียรบาล พิธีเดือน ๑๒ มีจองเปรียง ลดชุดลอยโคม จะเนื่องในพวกเหล่านี้ก็เปนได้

เมื่อวันเสาร์ที่ ๒๔ ศาสตราจารย์คัลเลนเฟลแสดงปาฐกถาเรื่องบุรพประวัติศาสตร์แก่สมาคมโรตารี ที่แครกโฮเตลบนยอดเขาสูง หม่อมฉันก็อุตส่าห์ขึ้นไปฟัง กระบวรพูดของแกขบขันดีได้ฮาบ่อย ๆ แต่เรื่องที่แกแสดงนั้นน้อยกว่าที่หม่อมฉันทูลถวายไป เพราะการแสดงปาฐกถาโรตารีมีกำหนดว่า ๒๐ นาทีเปนประมาณ แกเปนแต่เอาหัวกระโหลกคนคล้ายลิง กับหัวกระโหลกมนุษย์มาเทียบให้เห็นว่าผิดกันอย่างไร และอธิบายถึงคนพวกนั้นกับเรื่องบุรพประวัติศาสตร์ในแหลมมลายู ไม่มีอะไรแปลกที่หม่อมฉันจะต้องเก็บมาทูล วันเสาร์หน้าแกก็ขอตัวอีกว่าจะต้องไปสิงคโปร์ ต่ออีกเสาร์หนึ่งจึงจะมาหาได้ตามเคย.

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด