วันที่ ๒๓ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ ดร

บ้านซินนามอน ปีนัง

​วันที่ ๒๓ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๔๗๗

ทูล สมเด็จกรมพระนริศร ฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๑๙ ธันวาคม จะทูลสนองความบางข้อในลายพระหัตถ์

เรื่องพระพุทธรูปนั้น หม่อมฉันยังไม่เคยได้ยินพระราชปรารภของทูลกระหม่อมถ้วนถี่เท่าที่ท่านทรงพรรณนามา นึกเสียดายที่ฝรั่งยังมิได้ตรวจค้นในสมัยเมื่อยังเสด็จอยู่ ถ้าทูลกระหม่อมทรงทราบรายการที่ตรวจพบดังคนชั้นหลัง ลักษณพระพุทธรูปที่ทรงสร้างก็คงแปลกไปอีก

ส่วนตัวหม่อมฉันตกลงปลงใจยอมว่าศาสตราจารย์ฟูแชร์ ฝรั่งเศส ซึ่งหม่อมฉันได้เคยพบตัวที่ปารีส เขาคิดสันนิษฐานถูกเสียแล้ว ว่าพระพุทธรูปเปนของเพิ่งเกิดมีขึ้นต่อเมื่อพระพุทธองค์เสด็จดับขันธปรินิพพานแล้วถึง ๕๐๐ ปี เพราะมีหลักฐานที่เขาอ้างอันจะคัดค้านมิได้คือ

๑) พระพุทธสาสนาเฟื่องฟูขึ้นในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช เมื่อ พ.ศ. ๓๐๐ เศษ เจดียสถานในพระพุทธสาสนาที่ปรากฏอยู่ในอินเดียของสร้างครั้งพระเจ้าอโศกมหาราชเปนเก่าที่สุด ชอบจำหลักเรื่องพุทธประวัติ ทำนองเดียวกับเราเขียนเรื่องปฐมสมโพธิที่ฝาผนังโบสถ์วิหาร แต่รูปจำหลักในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราชนั้นไม่ทำพระพุทธรูปเลย ตรงไหนต้องที่มีพระพุทธรูปย่อมทำรูปวัตถุอื่นเปนเครื่องหมาย เช่นเมื่อยังเปนพระโพธิสัตว์ทำรูปรอยพระบาท เมื่อเสด็จออกมหาภิเณกษกรมทำรูปม้าผูกอานเปล่ามีกลดกั้น เมื่อตรัสรู้ทำรูปพระพุทธอาสน์อยู่ใต้ต้นโพธิ์ เมื่อเทศนาธรรมจักรทำเปนรูปวงจักรกับกวาง จนที่สุดเมื่อปรินิพพานทำเป็นรูปพระสถูปแทนพระพุทธรูปทุกแห่ง

๒) ถึง พ.ศ. ๕๐๐ ฝรั่งคริก เรียกว่าพวกโยนก ได้เปนใหญ่ขึ้นทางคันธาราษฐ์ฝ่ายเหนือ เข้ารีตถือพระพุทธสาสนา ต่อมาพวกกุสานะมาได้ปกครองคันธารราษฐ์ก็รับถือพระพุทธสาสนาด้วย มีพระเจ้าแผ่นดินในกุสานะราชวงศองค์ ๑ ทรงนามว่ากนิษกะ เลื่อมใสในพระพุทธสาสนามีอานุภาพมาก จะเจริญรอยพระเจ้าอโศกมหาราช จึงให้ช่างชาวโยนกสร้างเจดียสถานต่าง ๆ ขึ้นในคันธารราษฐ์เปนอันมาก และชอบจำหลักเรื่องพุทธประวัติเหมือนอย่างครั้งพระเจ้าอโศก ฯ แต่ตรงที่ทำวัตถุอื่นแทนพระพุทธรูปนั้น พวกโยนกทำเปนพระพุทธรูปทีเดียว ไม่ทำวัตถุอื่นแทนเหมือนเช่นชาวอินเดีย. เพราะเคยชอบ​ทำเทวรูปบูชามาแต่เดิม จึงเกิดมีพระพุทธรูปในคันธารราษฐ์เปนปฐม ปลาดอยู่ที่ในประกาศพิธีฝนก็กล่าวว่าชาวคันธารราษฐ์คิดทำพระพุทธรูปขึ้นก่อน แต่ไปว่าฉะเพาะปางที่กวักพระหัตถ์เรียกฝน

๓) ศาสตราจารย์ฟูแซร์วินิจฉัยต่อไปว่าเมื่อช่างโยนกคิดจะทำพระพุทธรูปนั้น ไม่มีใครเคยเห็นพระองค์พระพุทธเจ้า เปนแต่กล่าวกันว่ามีพระลักษณอย่างนั้น ๆ คือมีพระอุณาโลมเปนต้น รู้แน่แต่ว่าทรงครองผ้ากาสาวพัสตร์ เหมือนอย่างพระภิกษสงฆ์ซึ่งมีอยู่ในเวลานั้น ช่างโยนกไม่มีหลักอันใดที่จะทำพระพุทธรูปให้ผิดกับพระภิกษุพุทธสาวกทั้งปวง จนใคร ๆ เห็นรูปภาพให้รู้ได้ว่าองค์พระพุทธเจ้า ด้วยความขัดข้องมีอยู่ดังกล่าวมา ช่างโยนกจึงใช้ความคิดทำพระพุทธรูปตอนพระเศียรให้เปนพระเศียรกษัตริย์ คือมุ่นพระเมาฬีไม่มีเครื่องประดับ ตอนพระองค์ทำห่มผ้าเปนสมณเหมือนพระภิกษุทั้งปวง เพิ่มลักษณะที่แปลกตามคำที่กล่าวกันเข้าบ้าง คือพระอุณาโลมเปนต้น ให้เห็นพระพุทธรูปแปลกกับรูปพระสาวกได้ถนัดด้วยประการฉะนี้

๔) พระพุทธรูปแรกทำขึ้น ทำเข้ากับภาพอื่นในเรื่องพุทธประวัติ เพราะฉะนั้นจึงคิดทำพุทธกิริยาให้เข้ากับเรื่อง เช่นทำนั่งสมาธิ ทำชี้พระหัตถ์อ้างพระธรณี ทำนิ้วพระหัตถ์เปนวงแสดงธรรมจักรเปนต้น เมื่อคนชอบสร้างแต่พระองค์พระพุทธรูปขึ้นสักการบูชา จึงเลือกทำตามพุทธกิริยาในเรื่องพุทธประวัติ เปนมูลของพระพุทธรูปปางต่าง ๆ ทูลแต่เค้าวินิจฉัยของศาสตราจารย์ฟูแชร์ เปนดังว่ามานี้.

เรื่องกรมศิลปากรเตรียมแต่งตำราประวัติศาสตร์ ตามที่ปรากฏในหนังสือพิมพ์นั้น หม่อมฉันอยากจะทูลเสนอความคิดเห็นอยู่บ้าง แต่ไม่สามารถจะเอาเข้ารูปเปนกถามรรคสำหรับบันเทิงพระหฤทัยได้ จึงขอประทานงด.

เรื่องชายดิศกับหญิงหลุยเปลี่ยนทางกลับกรุงเทพฯ นั้น เดิมเธอว่าจะกลับไปจากปีนังด้วยเรือกำปั่นยนต์ลำที่กรมเทววงศกลับมา แต่มาได้ความจากกรมเทววงศว่าเรือลำนั้นจะไปถึงกรุงเทพ ฯ ช้ากว่าที่คาดไว้แต่เดิมถึง ๕ วัน ประกอบกับได้ข่าวว่าที่ในอ่าวสยามกำลังคลื่นใหญ่ก็เลยท้อใจ จึงกลับไปทางบก.

เรื่องแตรงอนของพวกฮินดูที่ใคร่จะทรงทราบชื่อที่เรียกนั้นหม่อมฉันให้เที่ยวตามตาพราหมณ์ คนที่เคยพาหม่อมฉันไปดูเทวสถานอยู่ถึง ๓ วันจึงได้ตัวมา ถามแกบอกว่าเรียกว่า “กำพู” (Kamboo) หม่อมฉันก็นึกขึ้นถึงเคยได้ยินชาวเราเรียกข้างต้นแตรตรงที่ปากเป่าว่า “กำพวด” คงจะมาจากคำเดียวกัน ขอให้ทรงพิจารณาต่อไป ท่านคงทราบดีกว่าหม่อมฉันรู้ หม่อมฉันได้ยิน ว่าขอยืมแตรงอนนั้นจะเอามาถ่ายรูปฉายาลักษณ์ส่งไปถวายทอดพระเนตร แกรับว่าจะส่งมาให้ในวันสองวันนี้ เวลานี้ที่เทวสถานใหญ่ริมถนน​น้ำตกกำลังอาบปูนจะทำพิธีใหญ่เช่นเคยทูลรายงานเมื่อปีก่อน กำหนดงานวันไรยังไม่ทราบ หม่อมฉันจะไปดูอีก นึกว่าคงจะหาของแปลก ๆ ถวายได้อีกบ้าง

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด