วันที่ ๒๐ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๒๐ มีนาคม ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัดถ์ลงวันที่ ๑๐ เดือนนี้ ได้รับประทานทราบความแล้ว พระเดชพระคุณเปนล้นเกล้าที่ทรงพระเมตตาตรัสตักเตือนให้คิดบำรุงร่างกายในเมื่อพ้นจากงาน เปนธรรมดาอยู่เอง เมื่อพ้นจากแอกแล้วก็จะเที่ยวไปหาหญ้าน้ำกินตามที่พึงใจ เปนการบำรุงร่างกายไปในตัว ได้กำหนดแล้วจะออกเที่ยวในวันที่ ๒๕ เดือนนี้ในที่ใกล้ ๆ และในเวลาอันสั้นก่อน เพราะยังมีภาระพะวงหลังอยู่ ลายพระหัดถ์ซึ่งเคยประทานไปด้วยเมลวันจันทร ควรงดตั้งแต่วันจันทร์ที่ ๒๕ เดือนนี้ไป จนกว่าจะได้ทรงรับหนังสือเกล้ากระหม่อมกราบทูลมาเมื่อกลับถึงบ้านแล้ว

พระเดชพระคุณเปนล้นเกล้า ที่ทรงพระเมตตาโปรดตั้งพระทัยจะทรงแปลกฎมณเฑียรบาลของพะม่าประทาน เปนสิ่งที่หน้ารู้ยิ่งหนัก ในภาคราชาภิเษกซึ่งทรงพระเมตตาแปลส่งประทานไปกับลายพระหัดถ์วันที่ ๒๐ นั้น อ่านได้ความพอใจเปนอันมาก เห็นว่าของเขาเปนหลักฐานดีกว่าของเรา พิจารณาหลักแห่งการราชาภิเษกก็เห็นว่ามีองค์สองเท่านั้น คือรดน้ำยกตำแหน่งพระราชาถวายประการหนึ่ง กับขึ้นพระแท่นราชอาสน์ มุขมนตรีเฝ้ารับรองพระองค์ว่าเปนพระราชาแห่งตนอีกประการหนึ่ง การกระทำของพะม่ามีเท่าที่ว่านี้จึงว่าดี ของเราคิดจะฟั่นเฝือเลอะเทอะ ได้จดบันทึกความสำนึกในใจในพิธีราชาภิเษกของพะม่า ถวายมาทอดพระเนตรด้วยแล้ว

ขอประทานกราบทูลรายงานการค้นคว้าต่อไป ได้พบคำที่เราใช้ว่า “ปราบดาภิเษก” เข้าโดยบังเอิญ ด้วยหาคำซึ่งฝรั่งเขาเรียกว่า “Accession” อาจารย์ทางสํสกฤตเขาจะให้คำสํสกฤตว่ากะไร จึงพบเขาให้คำแปล “Accession of the throne” ว่า “ราชฺยปรฺาปฺติ” ให้เกิดสดุ้งใจ ด้วยคำที่เราใช้ว่า “ปราบดาภิเษก” นั้น มีความเข้าใจกันว่ามีการปราบปรามฆ่าแกงกันอยู่ในนั้น จึงหันไปค้นหาคำ “ปรฺาปฺต” อีกทอดหนึ่งได้คำแปลว่าได้ว่าถึง “ปราบดาภิเษก” ก็แปลว่าได้รับอภิเษกเท่านั้นเอง ไม่มีฆ่าแกงอะไรอยู่ในนั้นเลย เหมือนคำว่า “พิธีประถมกรรม” เราก็เข้าใจกันว่ามีฆ่าอยู่ในนั้นเหมือนกัน แต่ที่จริงเปล่าเลย ประถมกรรมแปลว่าทำเบื้องต้นเท่านั้น คำนี้ใช้ในพิธีทุกอย่าง มีพิธีคชกรรมเปนต้น จัดเปน “ประถมกรรม” “มัธยมกรรม” และ “อุดมกรรม” เห็นจะเปนพิธีอย่างน้อย อย่างกลาง และอย่างใหญ่

​ขอบพระเดชพระคุณที่ทรงพระเมตตาโปรดส่งรูปฉายาลักษณ์แห่งเรือ “เอมเปรสส์ ออฟ บริเตน” ไปประทาน ทำให้รู้สึกได้ดีขึ้นมากว่ามันมีขนาดใหญ่โตเพียงไร พวกมาเที่ยวกับเรือนั้นเห็นเข้าไปเดินเกะกะอยู่ในพระบรมมหาราชวังณกรุงเทพฯ มากมาย

ขอบพระเดชพระคุณที่ทรงพระเมตตาโปรดตรัสบอกเรื่องพระพุทธไพรีพินาศเพิ่มเติมประทานไป จะได้เก็บความที่รู้ทั้งหมดบอกสมเด็จพระวชิรญาณวงศไปให้ทราบโดยที่ท่านอยากทราบ เก๋งที่ประดิษฐานพระพุทธรูปองค์นั้นเกล้ากระหม่อมนึกไม่ได้ว่าได้เห็นกำลังทำ เห็นเสร็จเรียบร้อยอยู่แต่ไหนแต่ไรมาแล้ว วิหารเก๋งทางวิหารพระศาสดานั้นดอกที่เห็นทำค้าง

ข่าวกรุงเทพ ฯ มีแต่พระองค์เจ้าปฤษฎางค์สิ้นพระชนม์ ก็ไม่ประหลาดอะไร พระชนมายุเธอล่วงไปถึง ๘๔ ปีแล้ว ที่อยู่มาได้ก็เปนบุญลาภหนักหนาแล้ว ได้นำพระศพไปก่อประจุไว้ที่วัดคฤหบดีรอการพระราชทานเพลิง

เมื่อวันที่ ๑๒ หญิงมารยาตรนำขันถมกับลายพระหัดถ์ ซึ่งทรงแสดงพระประสงค์ให้ทำหย่องรองไปให้ ไม่ยากอะไร เกล้ากระหม่อมเคยทำมาแล้วแก่ของหลวง ซึ่งโปรดเกล้า ฯ ให้ทำส่งไปพระราชทานเจ้าฝรั่ง เห็นจะเปนมกุฎราชกุมารอิตาลีเมื่ออภิเษกสมรส หย่องนั้นจำต้องทำด้วยไม้ดำจะได้ดูเลวส่งขันให้เห็นเปนของสำคัญขึ้น จะทำด้วยงาหรือเงินไม่ได้ มันจะสุกใสข่มให้เห็นขันดำพ่ำพำเลวลง ได้ให้ทำอยู่แล้วและได้จัดให้ทำหีบมีนวมข้างใน เปนที่เก็บขันอย่างเรียบร้อยด้วย จะแล้วเสร็จในวันที่ ๒๐ เมษายน ทันกำหนดที่ต้องพระประสงค์

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด