วันที่ ๑๐ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ ดร

​Cinnamon Hall,

206 Kelawei Road, Penang. S.S.

วันที่ ๑๐ มีนาคม พุทธศักราช ๒๔๗๗

ทูล สมเด็จกรมพระนริศร ฯ

หม่อมฉันได้ทราบความจากผู้ฟังวิทยุกระจายเสียง ว่ามีประกาศเมื่อคืนวันที่ ๗ ว่าพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จละราชสมบัติแล้ว พระองค์เจ้าอนันทมหิดลเสวยราชย์แทน และกรมหมื่นอนุวัตร พระองค์เจ้าอาทิตย์ กับเจ้าพระยายมราช เปนผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน หม่อมฉันไม่ประสงค์จะกล่าวถึงการเมืองในจดหมายที่มีถวายท่าน จะทูลแต่ความปรารภส่วนพระองค์ เมื่อหม่อมฉันได้ทราบว่าท่านหลุดพ้นจากหน้าที่ผู้สำเร็จราชการแผ่นดินแล้ว ขอทูลตักเตือนให้ทรงปรารภบำรุงพระองค์และพระกำลัง ด้วยต้องทรงรับงานหนักตรากตรำมากว่าปีในเวลาเมื่อพระชันสาชะรามากแล้ว คงจะบอบช้ำมิมากก็น้อย ขอให้ทรงคิดอ่านแปรสถานเที่ยวเตร่หรือทำอย่างไรให้ได้ความผาสุก จะได้ทรงเจริญพระชันสายั่งยืนต่อไป อันนี้หม่อมฉันผูกใจเห็นเปนข้อสำคัญอย่างยิ่ง จึงทูลก่อนข้ออื่นในจดหมายฉะบับนี้

หม่อมฉันได้ทูลไปในจดหมายฉะบับก่อนว่าได้พบกฎมณเฑียรบาลพะม่า และจะพยายามแปลถวายเปนเครื่องบันเล็งให้สำราญพระหฤทัยนั้น หม่อมฉันได้แปลตอนพิธีราชาภิเศกซึ่งเขาวางไว้เปนตอนต้นตำรา ถวายมากับจดหมายฉะบับนี้ตอน ๑ ขอให้ทรงแยกไว้สำหรับต่อกับตอนอื่นที่จะแปลถวายต่อๆไปอีกหลายคราว

สังเกตดูกฎมณเฑียรบาลพะม่าก็เปนเค้าเดียวกับกฎมณเฑียรบาลในกฎหมายเก่าของเรา อาจจะมาแต่ครูเดียวกันแต่พลความแตกต่างห่างกันไปตามเหตุการณ์ในประเทศ การแปลกฎมณเฑียรบาลพะม่ามีความลำบากที่ต้นฉะบับแต่งเปนภาษาอังกฤษ ยกศัพท์พะม่ามาใช้ในบางแห่ง ที่เปนภาษาพะม่ามืดมนไม่เข้าใจ ที่เปนภาษามคธ พะม่าก็อ่านสำเนียงไปอย่างหนึ่งต่างหาก หม่อมฉันเข้าใจว่าต้นฉะบับภาษาอังกฤษ ความก็จะคลาดเคลื่อนกับตำราภาษาพะม่าอยู่แล้ว ด้วยตัวตำราน่าจะเปนภาษาเก่าทำนองเดียวกับกฎมณเฑียรบาลของเรา ฝรั่งคงเข้าใจไม่ได้ ถามพวกข้าราชการพะม่าแกก็จะพุ่งให้ตามรู้ตามเห็น แต่ถึงกระนั้นก็ยังได้หลักฐานอยู่บ้าง หวังว่าคงพอพระหฤทัยที่จะทรง

เมื่อวันเสาร์ที่ ๒ มีเรือชื่อ เอมเปรสส์ ออฟ บริเตน ลำใหญ่ที่สุดในตะวันออกพานักท่องเที่ยวมาอีก มีพวกชาวกรุงเทพ ฯ ที่มาอยู่ปีนังยังไม่เคยเห็น อยากดูมาวานหม่อมฉันจึงจัดการขออนุญาตเขาไปดูอีกครั้ง ๑ ครั้งนี้เรือลำนั้นไม่เข้าเทียบท่าเพราะมีเรือ​อื่นเทียบอยู่ท่าไม่ว่าง จึงทอดอยู่กลางช่องเกาะ ต้องลงเรือยนต์ไปอีกชั้นหนึ่ง หม่อมฉันเคยพรรณนาลักษณเรือเอมเปรสส์ ออฟ บริเตน ถวายเมื่อไปดูคราวก่อนแล้ว คราวนี้ได้ถ่ายรูปฉายาลักษณ์จึงส่งมาถวาย ๓ แผ่น

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉะบับลงวันที่ ๕ ขอทูลสนองความเรื่องพระพุทธไพรีพินาศที่อยู่วัดบวรนิเวศน หม่อมฉันได้ไปพิจารณาดูองค์พระพุทธรูปนั้น เปนพระพุทธรูปศิลาแบบมหายานปางนั่งประทานอภัย คือเหมือนพระมารวิชัยแต่หงายพระหัตถ์ขวา หม่อมฉันเคยพบเรื่องในประกาศพระราชพิธีจร ว่าทูลกระหม่อมทรงบำเพ็ญพระราชกุศล “ผ่องพ้นไพรี” เมื่อปีฉลู พ.ศ. ๒๓๙๖ (ปีที่สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จสมภพ) ความในประกาศนั้นกับพระนามพระพุทธรูป บ่งชัดว่าว่าบำเพ็ญพระราชกุศลด้วยพ้นภัยจากหม่อมไกรสร พระพุทธรูปองค์นี้ทูลกระหม่อมเห็นจะทรงได้ไว้แต่ยังทรงผนวช ใกล้ๆ กับเวลากำจัดหม่อมไกรสรจึงทรงถือเปนนิมิตร์ เดิมเห็นจะเอาไว้ที่อื่น ที่โปรด ฯ ให้สร้างเก๋งประดิษฐานพระพุทธรูปองค์นั้นไว้ที่พระเจดีย์วัดบวรนิเวศน เห็นจะเปนตอนปลายรัชชกาลที่ ๔ หม่อมฉันนึกจำได้เปนเงาๆว่าเมื่อหม่อมฉันบวชเณรเก๋งนั้นยังไม่แล้ว ท่านก็เสด็จประทับอยู่วัดนั้นเมื่อทรงผนวช จะทรงจำได้บ้างดอกกระมัง แต่พระพุทธรูปองค์นี้จะมีใครถวายหรือจะทรงได้มาจากไหนไม่ทราบ

อนึ่งพงศาวดารรัชชกาลที่ ๔ สองฉะบับที่ประทานมานั้น ได้มาถึงหม่อมฉันแล้ว ขอบพระเดชพระคุณเปนอันมาก.

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด