วันที่ ๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๕ ธันวาคม ๒๔๗๗

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๕ เดือนก่อน ได้รับประทานแล้ว

พระดำริในเรื่องเตาถ้วยชาม ที่เวียงป่าเป้า เวียงกาหลงนั้น ถูกต้องยิ่งนัก ถ้อยคำพระยานครพระรามเกล้ากระหม่อมก็สงสัย เอาเปนว่าตัวพระยานครพระรามได้ขึ้นไปถึงเตา แต่ที่จะเก็บถ้วยชามตัวอย่างมาได้มากถึงสามตู้นั้นไม่น่าเชื่อ เพราะว่าเตานั้นจะต้องมีดินกลบอยู่ ต้องขุดคุ้ยหาของกว่าจะได้แต่ละชิ้นก็กินเวลานาน น่ากลัวจะไปยกรังของใครที่เขาเก็บไว้แล้วมา ซึ่งเขาบอกว่าได้มาแต่เวียงป่าเป้าเวียงกาหลงเท่านั้น

อันดินที่ทำถ้วยชามแต่ครั้งกระโน้น เกล้ากระหม่อมไม่คิดว่าเขาจะหาธาตุแต่ที่ต่างตำบลเอามาผสมกัน เพราะเวลาโน้นเครื่องมืออันจะใช้ทำการย่อมไม่สมบูรณ จะเอาหินฟันม้ามาป่นก็ได้แต่ตำด้วยครก เมื่อไรจะได้ทันพอที่จะทำถ้วยชามเปนจำนวนมาก เกล้ากระหม่อมเข้าใจว่ามีที่ดินอันประกอบพร้อมด้วยธาตุอันจะทำเปนถ้วยชามได้สำเร็จแล้วขุดเอามา อย่างว่าจะต้องทำก็เพียงแต่เหยียบย่ำคลุกเคล้าให้ธาตุต่าง ๆ เข้ากันดีเท่านั้น เกล้ากระหม่อมได้ไปเห็นอ่างซึ่งเขาทำที่บ้านท่าเกวียนมณฑลนครราชสีมา มีเนื้อเหมือนดินปั้นสีเลือดหมู ถามเขาว่าเขาผสมอย่างไร เขาว่าไม่ได้ผะสม ขุดขึ้นมาปั้นทีเดียว แปลว่าธรรมดาผะสมไว้ให้เสร็จแล้ว คนที่ทำนั้นขี้เกียจที่สุด อย่าหาว่าจะผะสมดินเลย แม้แต่เตามันก็ไม่ก่อ เจาะจอมปลวกใช้เปนเตา พอทำคราวหนึ่งขายได้เงินแล้วก็นอน ใครอย่าไปว่าซื้อหรือว่าจ้างให้ทำอะไรเสียให้ยากเลย ไม่สำเร็จทั้งนั้น จนกระทั่งมันกินเงินหมดจึงจะลุกขึ้นทำใหม่ อนึ่งเมื่อต้นปีนี้เกล้ากระหม่อมไปเที่ยวสงขลา ได้ไปดูโรงทำอิฐกระเบื้องที่เกาะยอ เพราะว่าใฝ่ใจอยากเห็นมานานแล้วว่าเขาทำอย่างไรกัน จะผะสมดินอย่างไรเขาจึงทำได้เนื้อดีนัก แต่เปล่าเลย ขุดขึ้นมาเลือกเก็บรากไม้ออกเสียแล้วก็ใช้ได้ทีเดียว จึ่งได้ความเข้าใจว่าที่ไปตั้งทำ ณ เกาะยอนั้นเพราะธรรมดาทำดินไว้ให้สำเร็จเองแล้ว ไปดูเตาเผาเห็นรูปตุกตาจีนตั้งอยู่ ถามเขาว่านี่ตุกตาอะไร เขาบอกว่ารูปครู ออกเสียใจว่าครูผู้แรกตั้งทำอิฐกระเบื้องนั้นเปนจีน ตามตัวอย่างที่เคยทราบอยู่เช่นนี้ จึงทำให้เชื่อว่าการทำถ้วยชามที่สวรรคโลกและที่อื่น คงใช้ดินสำเร็จที่ธรรมดาทำไว้ให้ ต่างเตาเนื้อดินจึงต่างกัน สุดแต่จะมีหาได้ในที่นั้น ยังได้เห็นที่เมืองชลอีก เขาขุดเอาดินชะนิดหนึ่งมาผะสมกับปูนขาวและซาย ใช้ก่อก้อนหินเปนผนังตึก และปั้นเปนแผ่นอิฐก่อกำแพงก็มี ดินชะนิดนั้นเรียกว่าดินโคก ​ว่าขุดหาได้ตามโคก คือศิเมนต์เรานี่เอง ศิเมนต์ธรรมชาติ ไม่ว่าสิ่งใด ๆ คงจะได้ของธรรมชาติมาใช้ก่อน การปรุงผะสมเปนของเทียมธรรมชาติเกิดภายหลังทั้งนั้น

เจ็บปวดมาก ที่ชื่อเวียงกาหลงทำให้ทรงระลึกไปถึงแม่น้ำกาหลงในเรื่องพระลอได้ แม่น้ำกาหลงต้องอยู่ในระหว่างกลาง แดนเมืองสรวงอยู่ฟากหนึ่ง แดนเมืองสรองอยู่ฟากหนึ่ง เมืองสรวงต้องอยู่ทางแดนเชียงใหม่เดี๋ยวนี้โดยบทว่า “กล่าวถึงขุนผู้ห้าว นามท่านท้าวแมนสรวง เปนพระยาหลวงผ่านเผ้า เจ้าเมืองสรวงมีศักดิ- - -ทิศตระวันออกหล้า แหล่งไหล้สีมา ท่านนา” เมืองสรองต้องอยู่ทางแดนเชียงรายเดี๋ยวนี้โดยบทว่า “มีพระยาหนึ่งใหญ่ ธไซร้ทรงนามกร พิมพิสาครราช พระบาทเจ้าเมืองสรอง สมบัติสองราชา มีมหิมาเสมอกัน ทิศตะวันตกไท้ท้าว อคร้าวครอบครองยศ” ยังเจ็บปวดอีกที่เกล้ากระหม่อมไม่ทราบเลย ว่านายแก้วเปนชาวเชียงราย สำคัญว่าเปนชาวบางกอก

เมื่อวานซืนเห็นเขาลงหนังสือพิมพ์บางกอกไตม ว่าด้วยเรื่องพบโครงกระดูกคนยุคบุรพประวัติศาสตร์สูงเจ็ดฟิต เกรงว่าจะไม่ทอดพระเนตรเห็นจึงตัดส่งมาถวาย

<img>

ตามพระดำรัสเล่าถึงเทวสถานฮินดูทมิฬมีพิธีตามโคมไฟ นึกขึ้นมาได้ว่าได้ทูลถามชื่อแตรชะนิดที่มีรูปเปนตัว S มา ยังหาได้ทรงพระเมตตาโปรดสืบจดประทานเข้าไปให้ทราบไม่

​ในบางกอกเวลานี้ เขากำลังวุ่นตระเตรียมกันจะฉลองรัฐธรรมนูญเปนการใหญ่ในวันที่ระลึกพระราชทานรัฐธรรมนูญ จะฉลองทั้งฉะบับต้นและฉะบับจำลองของกรุงเทพฯ และธนบุรี ตั้งคอกสังกะสีที่ท้องสนามหลวงและท้องสนามชัย เข้าใจว่าในนั้นจะเปนโรงบ่อนการพะนัน หนังสือพิมพ์เขาลงว่าในงานนั้นจะมีลอตเตอรีออกทุกวัน

ในกรุงเทพฯ เวลานี้หนาวเต็มที แต่ไม่ถึงสะโนตกมิได้ เกล้ากระหม่อมรู้สึกหนาวมาก เห็นจะเปนด้วยแก่ และหัวใจอ่อนไม่ส่งโลหิตเลี้ยงร่างกายพอต่อสู้หนาวได้ เมื่อวานนี้ใส่เสื้อ ๓ ชั้น ห่มผ้าห่มนอนอีก ๓ ผืน แล้วยังเปิดสหัสรังศี (เครื่องไฟฟ้าส่งไอร้อน) แต่กระนั้นยังนอนหลับไม่สนิท ฝันอะไรเปรอะปรึงไม่เปนส่ำ หญิงอี่ไปเที่ยวหาซื้อผ้าห่มที่หนาแต่เบาให้เกล้ากระหม่อม มาเล่าว่าในร้านขายเครื่องหนาวมีคนเข้าไปแน่นร้าน ดูราวกับว่าเจ้าของร้านแจกเครื่องหนาว พากันเบียดเสียดเข้าไปรับ ไม่เปนรูปว่าเปนการซื้อขาย

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด

ตามที่ทรงพระเมตตาโปรดประทานหนังสือพิมพ์ไตมเฃ้าไป นายดิศได้เอาไปให้แล้ว เปนพระเดชพระคุณล้นเกล้า