วันที่ ๒๙ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๐ ดร

​บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๒๙ เมษายน พุทธศักราช ๒๔๘๐

ทูล สมเด็จกรมพระนริศฯ

พอหม่อมฉันรับลายพระหัตถ์ฉบับลงวันที่ ๒๔ เมษายน ก็ลงมือเขียนตอบในเช้าวันจันทร์ที่ ๒๖ ที่ได้รับนั้น หมายว่าจะเขียนให้เสร็จในวันเดียว เพราะวันอังคารที่ ๒๗ หม่อมฉันจะแปรสถานขึ้นไปพักอยู่โฮเต็ลแครก Crag Hotel ที่บนเขา แต่พนักงานพิมพ์ดีดเขาจะอยู่ที่ซินนามอนฮอล หม่อมฉันจึงรีบเขียน แต่ก็ไม่แล้วในวันเดียว ต้องเอาขึ้นมาเขียนบนเขาอยู่นั่นเอง เหตุที่หม่อมฉันจะแปรสถานนั้น เพราะตึกซินนามอนฮอลจะต้องเปลี่ยนกระดานพื้นเรือนซึ่งผุอยู่หลายแห่ง จึงหนีเสียงปึงปังมาหาที่สงัดอยู่อย่างหนึ่ง กับจะให้พวกแม่ครัวและคนรับใช้ซึ่งเหน็ดเหนื่อยมาก เมื่อรับเสด็จสมเด็จพระพันวัสสา ได้พักสำราญอิริยาบถสักคราวหนึ่งด้วย หม่อมฉันกะว่าจะไปอยู่บนเขาสัก ๒ สัปดาห์ พอให้เสร็จการซ่อมแซมเรือนแล้วจะกลับลงมา แต่จดหมายเวรไม่ต้องทรงหยุดในระหว่างนั้น

เรื่องรับเสด็จสมเด็จพระพันวัสสา นับว่าเป็นการเรียบร้อยอย่างดีที่สุดซึ่งจะเป็นได้ ด้วยโปรดทั้งที่ประทับและอากาศที่ปีนัง ตลอดจนกระบวนที่จัดรับเสด็จทุกอย่าง พอประทับแรมตลอดราตรี​ก็ออกพระโอษฐ์ชมว่าที่ซินนามอนฮอลนี้อยู่สบายมาก สังเกตดูพระฉวีตั้งแต่เสด็จมาก็เปล่งปลั่งขึ้นทุกวัน เขาว่าน้ำหนักพระองค์ก็เพิ่มขึ้นสักสองสามปอนด์ ประทับอยู่ ๙ วัน จึงเสด็จลงเรือกำปั่นยนต์ฟิโอเนียไปจากปีนังเมื่อวันที่ ๒๔ เรือจะไปแวะเมืองกวาลาลุมปูรและเมืองมะละกาก่อน จะไปถึงสิงคโปร์วันที่ ๒๗ เจ้านายที่บันดุงก็จะเสด็จมาถึงสิงคโปร์วันที่ ๒๖ คอยเฝ้าอยู่ที่นั่น จากเมืองสิงคโปร์เรือฟิโอเนียจะตรงไปกรุงเทพฯ เห็นจะเสด็จกลับไปถึงราววันที่ ๑ หรือที่ ๒ พฤษภาคม

แขกของหม่อมฉันที่จะมีต่อไปตอนนี้คือพระนางสุวัฒนากลับจากชวา ว่าจะพาเจ้าฟ้าหญิงมารดน้ำสงกรานต์ประทานหม่อมฉัน แต่พระองค์ธานีมีจดหมายบอกมาจากเมืองสิงคโปร์ ว่าเธอจะไม่มาพักที่ซินนามอนฮอลด้วยเกรงจะเป็นทำเทียมสมเด็จพระพันวัสสา หม่อมฉันจึงคิดว่าเมื่อมาถึงจะเชิญขึ้นไปเลี้ยงกลางวันที่บนเขา นางในที่เคยมาพัก ณ ซินนามอนฮอลแต่ก่อนนั้น พระสุจริตสุดาเคยมาอยู่ครั้งหนึ่ง ๒ วัน พระองค์หญิงวัลลภาเคยมาอยู่ครั้งหนึ่ง ๔ วัน หม่อมฉันก็รับอย่างเป็นลูกให้อยู่กับเจ้าหญิงก็เรียบร้อยดีไม่มีความลำบากอย่างใด ต่อมาพระนางลักษมีมาเมื่อเร็วๆ นี้ก็เปนแต่แวะมาหาครู่หนึ่งแล้วก็กลับไป ไม่มีครั้งใดที่ต้องจัดมากเหมือนสมเด็จพระพันวัสสาเสด็จมา แต่ก็ไม่มีครั้งใดจะทำให้หม่อมฉันกับทั้ง​ครัวเรือนรื่นรมย์ยินดีเหมือนกับรับเสด็จสมเด็จพระพันวัสสา ด้วยเห็นท่านทรงสบายและชอบพระหฤทัยจริง ถึงออกพระโอษฐ์ตรัสแก่ลูกหญิงแล้วมาตรัสแก่หม่อมฉันว่า ปีหน้าถ้าไม่มีอะไรขัดข้องจะเสด็จมาอีก การสิ้นเปลืองทางหม่อมฉันก็ไม่หนักหนาอย่างไร ด้วยท่านตรัสสั่งให้ใช้เงินท้ายที่นั่งทั้งหมด อย่าให้หม่อมฉันต้องเข้าเนื้อ จนต้องกราบทูลวิงวอนขอถวายเครื่องเสวยเป็นส่วนที่หม่อมฉันสนองพระคุณ ทั้งการแจกจ่ายก็ประทานทั่วหน้าถึงตา

หม่อมฉันขอขอบพระคุณท่านที่ทรงพระอุตสาหะไปประทานเพลิงศพใหญ่ภรรยาหม่อมนั้น รายการที่ทรงเล่ามาก็ถูกใจหม่อมฉันมาก

เรื่องมีผู้คิดทำที่ใส่ศพแผลงไปต่างๆ นั้น หม่อมฉันไม่ติเตียนเพราะเห็นว่าตรงตามหลักความคิดคนในสมัยนี้ ซึ่งนิยมการทิ้งแบบเก่าทุกอย่าง ถ้าจะว่าดูกลับเป็นคุณโดยนัยอันหนึ่ง ซึ่งให้เกิดสนุกในการคิดรูปร่างที่ใส่ศพประกวดกัน คงจะทำกันแพร่หลายขึ้น โกศและหีบศพหลวงอย่างโบราณจะได้ผ่อนพักไม่สึกหรอ

เรื่องนุ่งขาวนุ่งดำในการศพนั้น ถ้าว่าตามความเห็นของหม่อมฉันเห็นว่าควรจะใช้แต่ในการศพญาติที่นับอยู่ใน ๗ ชั่วโคตร แม้เพียงใน ๗ ชั่วโคตร บางทีก็เกิดลำบาก หม่อมฉันนึกได้ถึงครั้งพระศพทูลกระหม่อมปราสาท พระองค์เจ้าจันทรสุเทพไม่​กล้าไปถวายพระเพลิงเพราะเธอเป็นชั้นที่ ๓ ทูลกระหม่อมปราสาทเป็นชั้นที่ ๔ แต่ถ้านับญาติก็ยังชิดกันอยู่ใน ๗ ชั่วโคตร เกิดปัญหาอีกครั้งหนึ่งเมื่อศพสมเด็จพระพุทธโฆษา (ม.ร.ว. เริญ อิศรางกูร) วัดระฆัง เจ้านายผู้ชายบางพระองค์จะทรงขาว เพราะนับลงมาจากสมเด็จพระศรีสุดารักษ์ท่านเป็นเชื้อสายลูกพี่ แต่เจ้านายผู้หญิงท่านไม่ยอมทรงขาว ด้วยท่านนับทางสมเด็จพระศรีสุริเยนทร์ว่าสมเด็จพระพุทธโฆษาฯ เป็นเชื้อสายลูกน้องแม้นับทางโคตรกลับห่างออกไปถึง ๘ ชั่ว

เรื่องรกเจ้านั้นหม่อมฉันได้เล่าถวายสมเด็จพระพันวัสสา ว่าพระองค์ท่านเคยตรัสถามหม่อมฉันถึงคำที่เรียกราชาศัพท์ หม่อมฉันเข้าตาจนต้องรับว่าไม่รู้ พระองค์ท่านตรัสแก่พระองค์ธานี เธอไปถามคุณท้าววรจันทร์ก็ไม่รู้ ต่อไปทูลถามสมเด็จพระพันวัสสาจึงได้ความว่า เรียก “พระสกุล” พระองค์ท่านเคยตรัสเล่ามาให้หม่อมฉันทราบ ได้ทรงฟังทรงพระสรวล ตรัสว่าอะไรสืบสวนยากถึงเพียงนั้น หม่อมฉันทูลว่ายังเห็นจะมีแต่พระองค์เดียวที่เป็นผู้รู้

ปัญหา ๓ ข้อที่ตรัสถามมานั้น หม่อมฉันขึ้นมาอยู่่บนเขา ไม่มีหนังสือจะสอบ จะทูลอธิบายถวายแต่ตามที่จำได้ ข้อ ๑ เรื่องพระพุทธสิหิงค์เคยมาอยู่วัดพระแก้วนั้น มีในเรื่องพงศาวดารรัชกาลที่ ๑ ว่าเมื่อกรมพระราชวังบวรฯ เสด็จสวรรคตแล้ว ผู้ร้ายงัด​เข้าไปลักของเครื่องพุทธบูชาที่ในพระที่นั่งพุทไธสวรรย์ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจึงดำรัสสั่งให้เชิญพระพุทธสิหิงค์ลงมาไว้ในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม และยังอยู่ต่อมาในรัชกาลที่ ๒ ไม่ได้เชิญกลับไปวังหน้า รู้ได้ด้วยปรากฏ (ดูเหมือนจะเป็นในพระราชนิพนธ์ของทูลกระหม่อมเรื่อง ๑) ว่ากรมพระราขวัง ฯ รัชกาลที่ ๒ ตั้งพระแท่นเศวตฉัตรที่ในพระที่นั่งพุทไธสวรรย์ ถึงรัชกาลที่ ๓ ก็ไม่ได้เชิญกลับขึ้นไป รู้ได้ด้วยพบร่างประกาศการปฏิสังขรณ์วัดพระศรีรัตนศาสดาราม (เห็นจะสำหรับจารึกแผ่นศิลา) แต่ฉบับที่หอพระสมุดฯ ได้มาความค้างเขินอยู่ ถึงกระนั้นตอนพรรณนาถึงในอุโบสถ มีความปรากฏว่า พระพุทธสิหิงค์ตั้งอยู่บนฐานชุกชีทางด้านใต้ (ได้พบที่ไหนอีกแห่งหนึ่งแต่จำไม่ได้) ว่าเมื่อพระบางอยู่ในกรุงเทพฯ ในรัชกาลที่ ๑ ตั้งบนฐานชุกชีทางด้านเหนือ อาจจะเป็นมูลเหตุที่ทูลกระหม่อมทรงพระราชดำริ ตั้งพระสัมพุทธพรรณีบนฐานชุกชีทางด้านตะวันออก ต่อถึงรัชกาลที่ ๔ ทูลกระหม่อมจึงโปรดให้เชิญพระพุทธสิหิงค์กลับคืนไปวังหน้าเมื่อทรงตั้งพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ข้อนี้มีรูปภาพกระบวนแห่เขียนไว้ที่ฝาผนังพระอุโบสถวัดบวรสถานสุทธาวาสเป็นสำคัญ

เรื่องสร้างวัดบวรสถานสุทธาวาสนั้น เรื่องเบื้องต้นมีอยู่ในพระราชนิพนธ์ของทูลกระหม่อมทรงพรรณาถึงสิ่งซึ่งกรมพระราชวังฯ ​รัชกาลที่ ๑ ทรงสร้าง ว่าตรงที่สร้างวัดบวรสถานฯ นั้น เดิมเป็นวัดรูปชีสร้างประทานนักชี ผู้เป็นมารดาของนักองค์อีและนักองค์เภา อยู่ด้วยกันกับพวกชีที่เป็นบริวาร ถึงรัชกาลที่ ๒ เมื่อไม่มีชื่ออันสมควรจะทรงอุปการะ กรมพระราชวังฯ จึงโปรดให้รื้อวัดชีทำเป็นสวนเลี้ยงกระด่าย ครั้นถึงรัชกาลที่ ๓ กรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพทรงสร้างวัดบวรสถานขึ้นตรงที่นั้น เพราะเหตุใดจึงทรงสร้างวัดบวรสถาน ข้อนี้ไม่ปรากฏได้แต่สันนิษฐานว่าคงสร้างใช้บนหรือเฉลิมพระเกียรติที่เสด็จเป็นจอมพลไปปราบขบถเวียงจันทน์ได้สำเร็จ ข้อที่สร้างขึ้นในวังหน้า ก็น่าจะเป็นด้วยทรงพระดำริว่าที่ตรงนั้นเคยเป็นวัดอยู่แล้ว กรมพระราชวังบวรฯ รัชกาลที่ ๒ ไปรื้อเสีย จึงเป็นอัปมงคล พระชนม์สั้น ควรจะสร้างให้กลับเป็นวัดอย่างเดิมจะได้เป็นศิริมงคล ที่วังหน้ากรุงศรีอยุธยา (คือวังจันทน์เกษม) ก็มีวัดอยู่ในบริเวณวังถึง ๒ วัด คือวัดเสนาสน์ (เดิมเรียกวัดเสือ) กับวัดขมิ้น จะสร้างวัดขึ้นในวังหน้าก็ไม่ผิดประเพณีโบราณ แต่พระอุโบสถวัดบวรสถานสุทธาวาสแผนผังเป็นจตุรมุขผิดกับวัดอื่น เคยได้ยินเล่ากันมาว่าเจตนาเดิมจะให้มียอดเป็นปราสาท จนปรุงตัวไม้เครื่องยอดแล้ว พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวมีรับสั่งห้าม ว่าไม่เคยมีปราสาทในวังหน้ามาก่อน จึงต้องทำเป็นหลังคาจตุรมุข นัยว่าแต่นั้นกรมพระราชวังบวรฯ ก็​หมองหมางกับพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ มาจนตลอดพระชนมายุ ข้อที่เรียกกันว่า “วัดพระแก้ววังหน้า” นั้น เห็นว่าเป็นคำคนทั้งหลายเรียกกัน เพราะเห็นว่าเป็นวัดอยู่ในวังเหมือนวัดพระแก้ววังหลวง มิใช่นามขนานและไม่เกี่ยวข้องอย่างใดด้วยพระแก้ว สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงตรัสเล่าเมื่อครั้งจะแก้เป็นพระเมรุพิมาน ว่ากรมพระราชวังบวรฯ ทรงหล่อพระพุทธรูปยืนขนาดสูงสัก ๖ ศอกไว้องค์ ๑ สำหรับจะตั้งในพระอุโบสถวัดบวรสถานฯ พระองค์นั้นยังไม่ทันสำเร็จ กรมพระราชวังบวรฯ ประชวรหนัก ประทานแพรทรงสพักผืน ๑ มอบให้แก่พระองค์เจ้าดาราวดี พระอัครชายา ดำรัสสั่งต่อว่าไปภายหน้า ท่านผู้ใดมีศรัทธาทำให้สำเร็จ ให้ถวายแพรทรงสพักแก่ท่านผู้นั้นให้ห่มพระยืน พระองค์ดาราฯ ได้นำแพรทรงสพักนั้นถวายแก่ทูลกระหม่อม เมื่อทรงบูรณะปฏิสังขรณ์วัดบวรสถานสุทธาวาส และโปรดให้ประดิษฐานพระยืนองค์นั้นไว้ที่ริมผนังด้านตะวันออกของพระอุโบสถ ปัญหาข้อสำคัญในเรื่องวัดบวรสถานมีอยู่อีกข้อหนึ่งที่ทำแผนผังพระอุโบสถเป็นจตุรมุข เจตนาเดิมจะทรงตั้งสิ่งอันใดเป็นประธานที่ตรงศูนย์กลางข้อนี้ไม่พบเค้าเงื่อน คิดก็ไม่เห็น พระพุทธรูปยืนที่ว่ามา ส่วนพระก็ย่อมไม่พอกับขนาดที่ การที่ทูลกระหม่อมทรงบูรณะปฏิสังขรณ์วัดบวรสถานสุทธาวาสนั้น หม่อมฉันสันนิษฐานว่า ทำเมื่อพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว​เสด็จสวรรคตแล้ว ทูลกระหม่อมเสด็จขึ้นไปประทับแรมที่วังหน้าเนืองๆ เหมือนอย่างทรงปกครองพระบวรราชวังด้วยอีกแห่งหนึ่ง ชะรอยจะเป็นพระบรมราโชบายป้องกันมิให้พวกวังหน้าแตกเป็นพวกหนึ่งต่างหากเหมือนเมื่อครั้งรัชกาลที่ ๑ อย่างไรก็ตามทูลกระหม่อมทรงเลื่อมใสพระพุทธสิหิงค์มาก ถึงโปรดให้ถ่ายแบบหล่อจำลองด้วยทองคำ เป็นขนาดย่อมไว้ในพระพุทธมนเทียรองค์ ๑ หล่อด้วยทองสัมฤทธิ์เท่าองค์เดิมเป็นพระประธานวัดราชประดิษฐ์องค์ ๑ คงทรงปรารภถึงวัดบวรสถานสุทธาวาสที่ยังว่างพระประธาน จึงทรงพระราชดำริจะเชิญพระพุทธสิหิงค์ไปไว้ที่วัดนั้นเหมือนอย่างเช่นพระแก้วมรกตในวังหลวง รายการที่ทูลกระหม่อมทรงบูรณะว่าตามที่ปรากฏอยู่ต่อมา คือทำพระพุทธรูปยืนของกรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพให้สำเร็จอย่าง ๑ เขียนฝาผนังเป็นรูปภาพเรื่องตำนานพระพุทธสิหิงค์ที่หว่างช่องประตูหน้าต่างข้างบน (ดูเหมือน) เขียนรูปภาพเรื่องประวัติพระพุทธเจ้า ๗ พระองค์ หรือ ๒๘ พระองค์ หลังบานประตูหน้าต่างเขียนเทวรูป “อย่างฮินดู” เช่นเดียวกับวัดสุทัศน์อย่าง ๑ ก่อฐานชุกชีขึ้นที่ศูนย์กลางสำหรับตั้งเบญจาหรืออะไรต่อขึ้นไป เป็นที่ประดิษฐานพระพุทธสิหิงค์อย่าง ๑ การค้างอยู่เพียงนั้น ก็สิ้นรัชกาลที่ ๔

ข้อ ๒ ที่ตรัสถามว่ามี “พระแก้ววังหน้า” หรือไม่นั้น เมื่อ​สมัยหม่อมฉันหาหนังสือฉบับเขียนสำหรับหอพระสมุดฯ พบร่างหมายรับสั่งในรัชกาลที่ ๔ ฉบับหนึ่ง ว่าด้วยการแห่ “พระแก้วผนึก” จากพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดารามขึ้นไปยังพระบวรราชวัง แต่ในเวลานั้นหม่อมฉันไม่ได้เอาใจใส่สืบสวนต่อไป มาจนถึงรัชกาลที่ ๗ เมื่อโปรดฯ ให้ราชบัณฑิตสภาจัดพิพิธภัณฑ์สถาน หม่อมฉันไปเห็นพระแก้วผลึกมีเครื่องประดับองค์ ๑ ขนาดเท่าๆ กับพระพุทธบุษยรัตน์ เป็นแต่เนื้อแก้วไม่ใสสะอาดเหมือนพระพุทธบุษยรัตน์ตั้งอยู่ข้างหน้าพระพุทธสิหิงค์ ก็หวนนึกขึ้นได้ในทันใด ว่าพระแก้วผลึกองค์นั้นเองที่แห่ไปจากวัดพระศรีรัตนศาสดารามเมื่อรัชกาลที่ ๔ แลคิดเห็นต่อไปตลอดเรื่อง ว่าพระแก้วองค์นั้นเดิมคงตั้งเรียงกับพระแก้วองค์อื่นที่บนชั้นเบญจาบุษบก พระแก้วมรกตแต่รัชกาลที่ ๓ หรือก่อนนั้น ทูลกระหม่อมพระราชทานพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เพราะได้ขนาดและละม้ายคล้ายคลึงกับพระพุทธบุษยรัตน์ของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ให้ไปเป็นอย่างพระพุทธบุษยรัตน์ในวังหน้า หม่อมฉันคิดเห็นว่าสิ้นกรณีทั้งปวงอันหนึ่งในประวัติของพระแก้วองค์นั้นหมดแล้ว จะรักษาไว้ในพิพิธภัณฑ์สถานต่อไปดูเสี่ยงภัยด้วยเป็นของมหัครภัณฑ์ หม่อมฉันจึงได้ส่งคืนกลับไปไว้ในพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดารามอย่างเดิม

ทูลมาเพียงนี้ก็มากอยู่แล้ว ปัญหาข้อ ๓ ซึ่งว่าด้วยพระ​พุทธนรสีห์อธิบายอยู่ข้างยืดยาวมาก ขอประทานผัดไว้ทูลต่อไปสัปดาห์หน้า

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด