วันที่ ๒๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๐ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๕ ธันวาคม ๒๔๘๐

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ฯ ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑๖ ธันวาคม ได้รับประทานแล้ว

พระเดชพระคุณเป็นล้นเกล้า ที่ทรงพระเมตตาโปรดประทานพระดำริในเรื่องลูกชายงั่ว ลูกคนนี้ดีกว่าลูกชายทั้งปวง อาจช่วยอะไรได้มาก

สมเด็จพระพันวัสสาเสด็จไปเมืองพนมเพญนั้น น่าวิตกจริงอย่างกระแสพระดำริ ท่วงทีติดจะขัดขวางในการพบปะกับพระเจ้ามณีวงศ์ ที่ฝรั่งเศสเขาให้ไปหัวเมืองไกลเสียนั้น เป็นความคิดรอบคอบอย่างดีเลิศ

เรื่องมีละครหน้าปราสาทนครวัดนั้นเห็นเต็มที ปราสาทนครวัดเป็นปราสาทแบบเก่าของเขมร แต่ละครที่เอาไปเล่นไม่ใช่ละครเขมร รบพร่าอาท่านอย่างละครไทยไปเล่นแท้ๆ ไม่เข้ากันเลย รูปฉลักตัวระบำแบบเขมรก็มีที่ปราสาทนครวัดนั้นเอง ทำไมไม่เอาเข้า วิ่งมาเอาอย่างไทยไกลเป็นกองสองกอง เกล้ากระหม่อมเคยออกความเห็นว่า ละครนี้เอาอย่างไทย ศาสตราจารย์เซเดส์แสดงเป็นสงสัย ออกจะไม่เห็นด้วย

​เมื่อสองสามวันมานี้เอง นายเฟโรจีแกถามเกล้ากระหม่อมว่าคิดหรือเปล่า ว่าเชียงแสนดีกว่าสวรรคโลก สุโขทัย เล่นเอาเกล้ากระหม่อมอึ้งไปครู่หนึ่ง ด้วยไม่เคยคิดเทียบกันมาเลย เมื่อดูแล้วจึงตอบแกว่าเชียงแสนจะดีกว่าสวรรคโลกสุโขทัยไปไม่ได้ คำตอบนี้ก็เป็นอันพอใจแก เมื่อแกถามนั้นยังไม่ทราบว่าสิ่งไรทำให้แกถาม เมื่อตอบแล้วเหลียวไปดูตามที่ตาแกจับอยู่ พบพระเศียรพระพุทธรูปฝีมือครูยาว ซึ่งแกถ่ายปลาสเตอรมาไว้ดูจึงเป็นอันเข้าใจ พระเศียรพระพุทธรูปนั้นเองเป็นเหตุให้แกถาม คิดว่าคำที่แกตอบไปนั้นไม่ผิด เมื่อจะเทียบด้วยพระพุทธรูป พระเชียงแสนเห็นว่างามสู้พระสุโขทัยไม่ได้ อีกประการหนึ่งคนที่ไปเที่ยวเชียงแสนกลับมา ไม่เห็นมาเล่าว่ามีอะไรน่าดูที่นั่น เกล้ากระหม่อมก็อยากทราบเหมือนกันว่ามีอะไร ได้ซักไซ้แต่ก็ไม่ได้ความว่ามีอะไรน่าดู บอกแต่ว่ามีพระเจดีย์พังๆ ก็เป็นอันสิ้นความใคร่จะขึ้นไปเห็น จริงอยู่ชาวสุโขทัยก็เป็นคนที่ยกลงมาจากฝ่ายเหนือ แต่เป็นแน่ว่าต้องเป็นทำเลดีและสะดวกกว่าดินแดนทางฝ่ายเหนือ ความสะดวกนั้นแหละย่อมพาให้บ้านเมืองจำเริญ ไม่ต้องดูมาก เพียงแต่เรายกจากกรุงเก่ามาตั้งที่กรุงเทพฯ ใกล้ๆ ยังจำเริญขึ้นเป็นกองสองกอง ที่อ้างถึงความสมบูรณ์เมื่อครั้งบ้านเมืองดีไม่เป็นความจริงเลย หนังสือที่ปรากฏเช่นเรื่องสมเด็จพระบรมศพเป็นต้น ดูยากไร้ไม่สมบูรณ์​เท่ายุคกรุงเทพฯ เรานี้ แต่ทางเขมรนั้นเห็นเป็นอย่างหนึ่ง เมื่อไปนครธมดูอะไรต่ออะไรเข้าใจไม่ได้ว่า แต่ครั้งบ้านเมืองดีจะมีกำลังมีอำนาจสักเพียงไร

เกล้ากระหม่อมได้ไปศิลปากรสถานแล้ว และได้ไปเห็นอนุสาวรีย์พระเจ้ากรุงธนบุรี ซึ่งเขาเขียนไปให้คนดูลงคะแนนที่ออกร้านงานรัฐธรรมนูญโดยสะดวก ด้วยเขารื้อจากร้านเอามาวางไว้ ได้ตรวจดูทั้ง ๗ แบบ จดเป็นบันทึกถวายมาในกาลนี้ด้วยแล้ว ซ้ำได้ใบแจ้งความของกรมศิลปากรบอกจำนวนคะแนนที่ได้ด้วย ได้ส่งถวายมาด้วยอีกฉบับหนึ่ง รูปพระเจ้ากรุงธนบุรีนั้น ก็เขียนเอาอย่างพระบรมรูปปฐมบรมราชานุสรณ์นั้นทีเดียว ให้นึกข้องใจเป็นอันมาก พระรูปกายนั้นยกเสียจะไม่กล้าวถึง เอาแต่ส่วนเครื่องแต่งพระองค์เท่านั้นก็สงสัยเป็นอย่างยิ่ง ว่าเวลานั้นจะมีอะไรทรงบ้าง จะเหมือนพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๑ ได้หรือไม่ การทำรูปพงศาวดารนั้นยากนัก พระยาสโมสรเคยมาบอกว่า ถ้าผู้ใหญ่ในกรมทหารให้เขียนรูปศึกละแวกครั้งสมเด็จพระบรมราชา ถามว่าควรจะเขียนทัพไทยแต่งตัวอย่างไร ทัพเขมรแต่งตัวอย่างไร เกล้ากระหม่อมก็จำนนไม่สามารถบอกได้

เรื่องเรือที่จดบันทึกทูลปรึกษามายังไม่สิ้น จะทูลปรึกษาอีก เรือพระที่นั่งมีสองอย่าง คือที่เรียกว่าเรือศรีอย่างหนึ่ง เรือกราบ​อีกอย่างหนึ่ง เรือสองอย่างนี้จะมีกำหนดใช้อย่างใดในโอกาสอันใดหรือไม่ และจะเป็นได้หรือไม่ว่าใช้ตามชุด เช่น ถ้าทรงเรือกราบเรือดั้งก็ใช้เรือไม้ ถ้าทรงเรือศรี เรือดั้งใช้เรือปิดทอง เช่น เรือสุครีพพาลีเป็นต้น หมายถึงครั้งกรุงเก่า ในครั้งกรุงเทพฯ นี้เลอะ คิดว่าไม่มี เข้าจับโน่นชนนี่กระมัง

อีกอย่างหนึ่ง เห็นจะเป็นการทูลถามล่วงหน้าเกินไป ในหนังสือลัทธิธรรมเนียม ภาคที่ ๑๙ มีสิ่งที่เรียกว่า พระเสลี่ยงหลังคา เข้าใจว่าวอเรานี่เอง ได้เคยนึกทีเดียวว่า พระวอที่ประทุกเจ้านายเล็กๆ หน้าตาจะเป็นพระที่นั่งรอง เวลาอากาศโปร่งทรงพระเสลี่ยงโถง เวลาฟ้าฝนตกทรงพระวอ พระวอนั้นทำประณีตผิดกับพระวอเจ้านายมาก แต่เมื่อเรียกว่าพระเสลี่ยงหลังคาเสียแล้ว ที่เรียกว่าพระวอนั้นจะมีลักษณะเป็นอย่างไร จะจำกัดจำเพาะแต่อย่างมีช่อฟ้าหลังคาคฤห์กระมัง

เมื่อวันที่ ๑๙ เกล้ากระหม่อมลงมาเดินเล่นในลานบ้าน หลานแมว หลานหนู หลานมด พากันวิ่งมาหา หลานแมวบอกว่า คุณยายก็มาพี่พรก็มา แล้วในทันใดนั้น ยายดำก็มาหา จึงได้พากันเดินไปที่สนาม ลูกหลานเล่นแบดมินตันกันอยู่ พบหม่อมเจิมสนทนากับแม่โตอยู่ที่นั่น ครั้นได้พูดจากันแล้ว เกล้ากระหม่อม ก็ออกเดินเล่นต่อไป พวกพี่ๆ เขาเข้าเล่นแบดมินตันกัน แต่หลาน​มดตามเกล้ากระหม่อมไปตามเคย ประเดี๋ยวเดียวตุ๊ดตู่อยู่ที่ไหนก็ไม่ทราบ วิ่งพรวดพราดเข้ามาแทรก กันหลานมดให้ห่างไป แล้วจับมือเกล้ากระหม่อมไว้แน่น เกล้ากระหม่อมก็เห็นขัน เด็กยังไม่รู้เดียงสาก็ยังอุตส่าห์อิจฉากันได้

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด