คำตอบปัญหาของพระยาอินทรมนตรี (๒)

คำถามที่ ๓ ว่ายศ “เจ้าพระยา“ที่ปรากฏเป็นหลักฐานนั้นแรกมีในกฎหมายทำเนียบศักดินา ซึ่งสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๑๙๙๘ ในทำเนียบนั้นเจ้าพระยาเป็นชั้นสูงสุดในยศขุนนาง มีแต่ ๕ ตำแหน่งดังกล่าวมาแล้วในตอนตอบคำถามที่ ๒

คิดต่อไปถึงเหตุที่เกิดยศเรียกว่า “เจ้าพระยา” เห็นมีเค้าเงื่อนดังนี้ คือในสมัยเมื่อพระเจ้าอู่ทองประกาศเป็นอิสระ ณ กรุงศรีอยุธยา เมื่อ พ.ศ. ๑๘๙๑ นั้น ทางกรุงสุโขทัยพระมหาราชา (พระญาลิทัย) ที่ ๑ ก็ยังครองราชอาณาเขตเป็นอิสระอยู่ทางเหนือ และเป็นไมตรีกับกรุงศรีอยุธยาอย่างประเทศที่เสมอกันต่อมา หรือ​ถ้าว่าอีกอย่างหนึ่งประเทศสยามแยกเป็น ๒ ราชอาณาเขตอยู่หลายปี ต่างใช้ขนบธรรมเนียมตามนิยมในประเทศนั้นๆ พึงคาดได้ว่าแบบธรรมเนียมทางกรุงสุโขทัยคงเป็นอย่างไทยมากกว่าอย่างเขมร แต่ทางกรุงศรีอยุธยาเพราะพวกเขมรปกครอง ใช้แบบธรรมเนียมอย่างเขมรอยู่ก่อนเมื่อพระเจ้าอู่ทองครองกรุงศรีอยุธยา คงใช้แบบธรรมเนียมอย่างเขมรมากกว่าตั้งแบบอย่างไทยขึ้นใหม่ ว่าเฉพาะยศศักดิ์ขุนนางทางกรุงสุโขทัยคงกำหนดยศ “พระยา” เป็นอย่างสูง ทางกรุงศรีอยุธยาคงกำหนดยศ “ออกญา” (อย่างเขมรเคยใช้มาแต่ก่อน) เป็นอย่างสูง ถึงรัชกาลสมเด็จพระบรมราชาธิราช (พะงั่ว) ครองกรุงศรีอยุธยา พระมหาธรรมราชาที่ ๒ ครองกรุงสุโขทัย ๆ รบแพ้กรุงศรีอยุธยาเมื่อ พ.ศ. ๑๙๒๑ สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ จึงให้แบ่งอาณาเขตสุโขทัยแยกออกเป็น ๒ ภาค ภาคทางตะวันออกให้พระมหาธรรมราชาที่ ๓ ครองเมืองพิษณุโลกเป็นราชธานี ภาคตะวันตกให้พระยายุทิษฐิระ (หนังสือบางฉบับเรียกว่า พระยาญาณดิศ) ครองเมืองกำแพงเพชรเป็นราชธานี ต่างเป็นประเทศราชขึ้นกรุงศรีอยุธยาอย่างเดียวกันทั้ง ๒ ภาค ต่อมาสัก ๖๐ ปี เมืองเหนือเห็นจะทรุดโทรมลงมาก จึงทรงตั้งสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เมื่อยังเป็นพระราชโอรสทรงพระนามว่าพระราเมศวร เป็นพระมหาอุปราชให้ขึ้นครองเมืองพิษณุโลกรวมอาณาเขต ๒ ภาค เข้าเป็น​อันเดียวกันอย่างครั้งกรุงสุโขทัย สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถได้ครองเมืองเหนืออยู่ ๖ ปี ทรงทราบขนบธรรมเนียมครั้งสุโขทัย แล้วจึงได้เป็นพระเจ้าแผ่นดินกลับลงมาครองกรุงศรีอยุธยา รวมราชอาณาเขตทั้งฝ่ายเหนือและฝ่ายใต้เข้าเป็นประเทศเดียว เรื่องที่เล่ามานี้เห็นมูลเหตุที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ทรงตั้งกฎหมายและขนบธรรมเนียมตลอดจนทำเนียบข้าราชการ รวมให้เป็นอย่างเดียวกันทั้งประเทศสยาม หรือถ้าว่าอีกนัยหนึ่ง คือเลือกเอาแบบแผนที่ดีของเมืองกรุงสุโขทัยและที่ดีของกรุงศรีอยุธยาผสมกัน ตั้งเป็นแบบแผนขึ้นใหม่ดังปรากฏในกฎหมายเก่า ศักราชในบานแพนกบอกว่าตั้งเมื่อรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทั้งนั้น

จะกล่าวต่อไปถึงยศ “สมเด็จเจ้าพระยา” ได้พบเค้าเงื่อนในหนังสือเก่า ดูเหมือนคำว่า “สมเด็จ” ที่นำชื่อเจ้าพระยานั้นจะเพิ่งเกิดในตอนปลายสมัยกรุงศรีอยุธยา และเป็นคำคนเรียกกันมิใช่ยศที่พระเจ้าแผ่นดินทรงตั้ง มูลเหตุแต่เจ้าพระยาจักรีที่สมุหนายกหรือเจ้าพระยาอัครมหาเสนาที่สมุหกลาโหมคนใดมีความชอบพิเศษ พระเจ้าแผ่นดินโปรดเพิ่มยศให้สูงขึ้นเทียมเจ้า ด้วยพระราชทานราชทินนานพิเศษ แต่คำนำนามคงเป็น “เจ้าพระยา” อย่างเช่น “เจ้าพระยามหาอุปราช” ที่มีในทำเนียบศักดินา แต่ภายหลังมาเห็นว่านามนั้น ไปพ้องกับพระมหาอุปราชที่เป็นรัชทายาท จึงเปลี่ยนเป็น​นามพิเศษอย่างอื่น แต่ก็คงขึ้นนามว่าเจ้าพระยาอยู่นั้นเอง แต่ให้มีเครื่องยศและบริวารอย่างเป็นเจ้า คนทั้งหลายจะเรียกให้ผิดกับเจ้าพระยาสามัญ จึงเอาคำ “สมเด็จ” เพิ่มเข้าข้างหน้า ยกตัวอย่างที่ปรากฏในหนังสือพงศาวดาร เช่นเมื่อสมัยกรุงธนบุรี พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกเป็นเจ้าพระยาจักรีอยู่ก่อนแล้ว มีความชอบพิเศษในการสงครามได้เลื่อนขึ้นเป็น “สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก” แต่ยังคงเป็นที่สมุหนายกอยู่อย่างเดิม ในบัตรหมายเมื่อเป็นสมเด็จเจ้าพระยา แล้วยังคงใช้นามว่า พระยาจักรี (ปรากฏอยู่ในหนังสือลัทธิธรรมเนียมต่างๆ ภาคที่ ๑๙ ซึ่งหอพระสมุดฯ พิมพ์) ต่อมาถึงรัชกาลที่ ๑ ว่า กรมพระราชวังบวรฯ ทรงตั้งพระยาพลเทพ (เสนาบดีชั้นจตุสดมภ์ครั้งกรุงธนบุรี) เป็น “สมเด็จเจ้าพระยา” ความตรงนี้ส่อให้เห็นชัด ว่าคงทูลขอให้เป็น “เจ้าพระยา” ในข้าราชการวังหน้า บรรดาศักดิ์สูงกว่าพระยาจ่าแสนยากรพระยากลาโหมราชเสนา ซึ่งเป็นอย่างสมุหนายกและสมุหกลาโหมวังหน้า คำว่า “สมเด็จ” ต้องเป็นคำคนเรียก เพราะพระมหาอุปราชไม่มีสิทธิที่จะตั้งแม้แต่ยศเจ้าพระยา การตั้งยศสมเด็จเจ้าพระยามามีขึ้นต่อในรัชกาลที่ ๔ เมื่อทรงตั้งเจ้าพระยาพระคลัง (ดิศ บุนนาค) เป็นสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ ซึ่งคนทั้งหลายเรียกกันว่า “สมเด็จองค์ใหญ่” และทรงตั้งพระยาศรีพิพัฒน์ (ทัด บุนนาค) เป็น​สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิชัยญาติ เรียกกันว่า “สมเด็จองค์น้อย” ต่อมาถึงรัชกาลที่ ๕ ทรงตั้งพระยาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) สมุหกลาโหม เป็นสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ คนเรียกกันแต่ว่า “สมเด็จเจ้าพระยา” ที่ตั้งเป็นยศเคยมีแต่ ๓ องค์เท่านี้