วันที่ ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๐ ดร

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๐ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๔๘๐

ทูล สมเด็จกรมพระนริศฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ ฉบับลงวันที่ ๑๕ พฤษภาคมแล้ว จดหมายของหม่อมฉันฉบับนี้จะทูลเรื่องงานฉลองราชาภิเษกพระเจ้ายอร์ชที่ ๖ ก่อน เพราะได้ทูลไปในจดหมายฉบับสัปดาหะก่อนว่าจะรอเรื่องไว้เล่าถวายเสร็จงานในสับดาหะนี้

ข้อต้นที่ควรจะเล่าก่อนอื่นคือ ในงานนี้มีหนังสือโครงการ Program พิธีราชาภิเษกฉบับหลวง พิมพ์ที่กรุงลอนดอนส่งออกมาจำหน่ายทั่วราชอาณาเขตอังกฤษแต่ก่อนงานเล่ม ๑ ในสมุดนี้มีทั้งรายการพิธีและมนต์ที่สวดในการพิธีบริบูรณ์ อ้างว่าไม่เคยพิมพ์บริบูรณ์เหมือนอย่างนี้มาแต่หนหลัง ราคาขายตามมาตราเงินอังกฤษเล่มละ ๒ ชิลลิง ที่ปีนังนี้ขายเล่มละเหรียญ ๑ ว่าจะเอาเงินที่ขายได้ไปเพิ่มเข้าในทุนบุญนิธิงานฉลองราชสมบัติพระเจ้ายอร์ชที่ ๕ หม่อมฉันซื้อมาอ่านเล่ม ๑ เห็นเขาทำดีมาก ไม่ยืดยาวแต่อ่านเข้าใจง่ายได้ความรู้แจ่มแจ้ง หม่อมฉันนึกว่าท่านคงจะโปรดจึงซื้ออีกเล่ม ๑ ส่งมาถวายพร้อมกับจดหมายฉบับนี้

พิจารณาดูระเบียบการพิธีราชาภิเษกของอังกฤษ ถึงต่างครูบาอาจารย์กับตำราของเรา แต่ก็มีร่องรอยทำนองเดียวกันหลายอย่างคือ มีเครื่องต้น เครื่องราชกกุธภัณฑ์ มีอภิเษก (ด้วยน้ำมัน) ​และมีเลียบพระนคร น่าทรงพระวิจารณ์

นอกจากสมุดโครงการที่ทูลมาแล้ว มีหนังสือพิมพ์ Illustrated London News ทำฉบับพิเศษเรื่องราชาภิเษกออกขายเมื่อก่อนงานอีกฉบับหนึ่งก็ทำดีมาก หม่อมฉันส่งฉบับของหม่อมฉันมาถวายทอดพระเนตรด้วย แต่ฉบับนี้ทรงแล้วขอประทานคืนมา

ส่วนงานที่ทำ ณ เมืองปีนังนี้ ดูตั้งใจจะทำให้ใหญ่โตกว่างานฉลองรัชกาลพระเจ้ายอร์ชที่ ๕ เมื่อ ๒ ปีมาแล้ว หรือถ้าจะว่าทำให้ใหญ่โตกว่าที่เคยทำมาแต่ก่อนๆ ทุกครั้งก็ว่าได้ แต่โครงการก็เป็นอย่างเดียวกันนั้นเอง เพราะชาวปีนังทำได้แต่เพียงอย่างที่ทำนั้น คือ

๑) ตั้งซุ้มคร่อมที่ต่างๆ แต่งเครื่องประดับบ้านเรือนและรายธงตามริมถนนหลวง

๒) แต่งประทีปด้วยไฟฟ้า ฉายแสงบ้าง ประดับบ้างทั่วไป

๓) คราวนี้มีเรือรบมาทอดสำหรับยิงสลุตด้วยลำ ๑

๔) มีคนข้ามมาดูงานจากตามเมืองในแหลมมลายูมากนับเป็นหมื่น ดูผู้คนล้นหลามไปทุกแห่ง

เริ่มงานเมื่อวันจันทร์ที่ ๑๐ พฤษภาคม เวลาเย็นประชุมชาวเมืองในสนาม Esplanade ที่ริมป้อม เจ้าเมืองอ่านคำสามิภักดิ์ของชาวเมืองที่จะส่งไปถวายพระเจ้ายอร์ชที่ ๖ เป็นภาษาอังกฤษ ​แล้วให้ล่ามแปลอ่านให้ชาวเมืองฟัง เป็นภาษามลายู ภาษาจีน และภาษาทมิฬด้วย

วันที่ ๑๑ ตั้งแต่เวลาเที่ยงพวกจีนเดินกระบวนแห่ เรียกว่า “ซิงเค” Chingay มีธงทิว โล่โก๊ แตรวง มโหรี และทำรูปอะไรต่างๆ ตั้งบนรถยนต์ จำนวนคนเข้ากระบวนแห่กว่าหมื่น เดินแห่วกวนไปตามถนนต่างๆ จนจวนค่ำ หยุดพักครู่หนึ่ง พอพลบค่ำเดินกระบวนแห่อีก ตอนนี้แต่งไฟฟ้าบนรถยนต์ทำรูปอะไรต่าง ๆ (วิธีใช้ไฟฟ้านั้น เอาเครื่องไฟฟ้าอย่างย่อม ตั้งบนรถกระบะตามติดและล่ามสายลวดถึงรถที่แต่ง) เดินแห่ตอนค่ำไปตามถนนต่างๆ จนเที่ยงคืนจึงเลิก

ในตอนค่ำวันนี้ เจ้าเมืองเชิญพวกผู้หลักผู้ใหญ่ในเมืองปีนังไปนั่งดูแห่ที่จวน เลี้ยงของว่างด้วย

ตอนบ่ายมีงานประชุมเด็กชาวอินเดียเล่นกีฬาที่สนามแห่ง ๑ พวกมลายูมีมหรสพที่สนามแห่ง ๑

วันที่ ๑๒ เป็นวันราชาภิเษก

พอรุ่งสว่างพวกจีนจุดประทัด

เวลา ๘.๓๐ นาฬิกา มีการสวนสนาม รวมพลทั้งทหารเรือและทหารมรีน ขึ้นมาจากเรือรบกับพวกทหารสมัครในพื้นเมือง และพวกตำรวจพร้อมกันที่สนามคลี เจ้าเมืองกรมการทั้งปวงแต่ง​เต็มยศไปในการสวนสนามนั้น

เวลาเช้าวันนี้ตามวัดทุกลัทธิศาสนา มีการประชุมชนในศาสนานั้นๆ ถวายชัยมงคล

เวลาเที่ยงเรือรบยิงสลุตถวายชัย

เวลาแต่เที่ยงครึ่งจนพลบค่ำพวกจีนเดินกระบวนแห่อีกครั้ง ๑

เวลาบ่ายโมง ๑ พวกอังกฤษเลี้ยงพวกหัวหน้า คฤหบดีทุกชาติที่สโมสรปีนัง

เวลาบ่ายแต่ ๒ โมง พวกเศรษฐี “เจติยา” ทมิฬเลี้ยงคนจนที่เทวสถาน ถนนน้ำตก พวกสโมสรการเล่นของจีน มีการเล่นกีฬา แข่งขันในระหว่างโรงเรียนจีน

เวลาค่ำแต่ ๗ นาฬิกาจุดดอกไม้ไฟที่สนามม้า และจุดกองไฟบนยอดเขา

เวลาค่ำ ๙ นาฬิกาแห่กระบวนเรือประดับประทีป เรือรบอังกฤษแต่งประทีปด้วย

วันที่ ๑๓ แต่เวลาเที่ยงวันจนเที่ยงคืน พวกจีนแห่อีกครั้ง ๑

เวลากลางวันเจ้าเมืองเลี้ยงกงศุลต่างประเทศ

เวลาบ่ายมีการกีฬาของพวกนักเรียนจีนที่สนามแห่ง ๑ มีการกีฬาของพวกเด็กลังกาที่สนามอีกแห่ง ๑ มีฟุตบอลที่สนามอีกแห่ง ๑

​เวลาค่ำฟังพระเจ้ายอร์ชตรัสทางวิทยุ ส่งมาแต่กรุงลอนดอน

วันที่ ๑๔ เรือรบอังกฤษ ยอมให้เด็กชาวเมืองลงไปดูเรือ

เวลาเช้าแต่ ๑๑ นาฬิกาจนป่าย ๑๓ นาฬิกา พวกลังกาเลี้ยงคนจนที่สนามแห่ง ๑ เวลาบ่าย ๑๖ นาฬิกา (พวกมลายู) เลี้ยงเด็กมลายูที่สนามนั้น

วันที่ ๑๕ แต่เวลาเช้า ๑๑ นาฬิกาจนบ่าย ๑๓ นาฬิกา พวกชาวอินเดียเลี้ยงคนจน

แต่เวลาบ่าย ๑๖ นาฬิกาจน ๒๑ นาฬิกา พวกมลายูเดินกระบวนแห่ตามถนน (คนในกระบวนว่าถึงหมื่นเหมือนแห่ของพวกจีน)

เวลาบ่าย ๑๗ นาฬิกา เจ้าเมืองเลี้ยงพวกลูกเสือผู้หญิง Girl Guides และให้ดูแห่มลายูซึ่งเดินผ่านในบริเวณจวนเมื่อเวลาค่ำด้วย หมดระเบียบงานเท่านี้

ในงานนี้รัฐบาลทำเหรียญพระรูปพระเจ้าแผ่นดินกับพระมเหสีกาไหล่ทอง ห้อยแพรแถบสีขาวขาบแดงเป็นริ้ว แจกเด็กนักเรียนที่จดทะเบียนให้ติดอกในเวลางานทุกโรงเงียน จำนวนเหรียญเห็นจะตั้งหมื่น (ลูกหลานของหม่อมฉันก็ได้ทุกคน และยังมีสมุดเล่าเรื่องราชาภิเษก แจกนักเรียนชั้นใหญ่ตั้งแต่ชั้น ๔ ขึ้นไปด้วยทุกคน และยังมีเหรียญอีกอย่างหนึ่งคล้ายกันแจกพวกเจ้าหน้าที่​ด้วย นอกจากนั้นยังให้รางวัลแข่งขันในการแต่งซุ้มและประดับเรือนและทำเครื่องแห่ เห็นจะต้องลงทุนมากอยู่

มีของที่เห็นแปลกควรจะทูลไขข้อเพิ่มเติมอย่างหนึ่งด้วยแบบซุ้มที่ทำตั้งคร่อมถนนเมื่อครั้งงานฉลองรัชกาลพระเจ้ายอร์ชที่ ๕ มีซุ้มของฝรั่งซุ้มหนึ่ง ทำเป็นรูปร่างของที่ก่อสร้างด้วยหล่อคอนกรีตอย่างสมัยใหม่ ปักเสาตีไม้ระแนงเป็นโครงแล้วเอาผ้าบุหุ้มทาสี ไม่มีลวดลายธงทิวหรือเครื่องประดับอย่างอื่น นอกจากตรึงราวโคมไฟฟ้าติดซุ้มเป็นเส้นๆ เวลากลางคืนเมื่อจุดไฟฟ้า แสงไฟเข้ากับสีส่งรูปซุ้มงามยิ่งนัก ซุ้มนั้นได้รางวัลที่ ๑ อีกซุ้ม ๑ ทำเป็นประตู ๓ ช่องมีหลังคาเก๋งประสานสีต่างๆ และประดับประดาตามแบบจีน ซุ้มนี้ได้รางวัลที่ ๒ อีกซุ้ม ๑ ทำรูปซุ้มอย่างสามัญ แต่มีรูปภาพพระเจ้ายอร์ชกับพระราชินีมารีเท่าพระองค์อย่างรูปภาพเขียนติดเข้ากรอบติดบนหลังซุ้ม ได้รับรางวัลที่ ๓ บรรดาซุ้มที่ทำในงานฉลองราชสมบัติครั้งนี้ เอาอย่างซุ้มที่ได้รับรางวัล ๓ ซุ้มนั้นมาทุกแห่งก็ว่าได้ คงอยู่ในเป็นแบบอย่างก่อคอนกรีต หรือเป็นประตูจีน หรือติดพระรูปพระเจ้าแผ่นดินกับพระมเหสีทั้งนั้น ทูลเล่าเรื่องฉลองราชาภิเษกแล้ว หม่อมฉันส่งรูปถ่ายมาถวายด้วย รูปสี่เหลี่ยมหม่อมฉันฉายเอง รูปรีหญิงพิลัยฉาย

จะทูลข่าวในสัปดาหะนี้ต่อไปเมื่อวันที่ ๑๒ พระนางสุวัฒนา​กับเจ้าฟ้าหญิงเพ็ชรรัตนมาถึง เธอไม่ประสงค์จะพักที่ซินนามอนฮอล หม่อมฉันจึงไปหาห้องที่โฮเต็ลอีแอนด์โอ E. & O. เตรียมไว้เป็นที่พัก และให้หญิงพูนกับหญิงเหลือไปรับถึงรถไฟ ตัวหม่อมฉันกับหญิงพิลัยไปรับที่ท่าเรือพามายังโฮเต็ล เธอมาประจวบเวลางานฉลองราชาภิเษก หม่อมฉันจึงพาเที่ยวทอดพระเนตรแต่งประทีปที่ในเมือง แล้วไปทอดพระเนตรจุดดอกไม้ไฟที่สนามม้าแล้วพากลับโฮเต็ลเวลาเสวย ต่อนั้นมาเธอเที่ยวเตร่โดยลำพัง วันที่ ๑๓ เสด็จมารดน้ำสงกรานต์ประทานหม่อมฉัน และว่าใคร่จะเสด็จไปเฝ้าเจ้านายพระองค์อื่นๆ ด้วย หม่อมฉันจึงให้หญิงพูนพาไปเฝ้า ทราบว่าต้อนรับดีทุกแห่งแล้วกลับมาเสวยกลางวันที่ซินนามอนฮอล จะทูลถึงเจ้าฟ้าหญิงต่อไป เวลานี้พระชันษาได้ ๑๒ ปีแล้ว พอเห็นก็รู้สึกสงสารเป็นกำลัง แต่เมื่อคุ้นเคยกันยิ่งขึ้นก็เกิดพิศวง ด้วยเห็นทั้งพระอุปนิสัยมีทั้งที่ดีและที่ร้าย ด้วยเคราะห์กรรมระคนปนกัน ที่ดีนั้นคือพระหฤทัยที่จะสนิทชิดชอบกับพระญาติของสมเด็จพระชนก โดยอุปนิสัยไม่ขวยเขิน ตรัสอะไรก็ตรงๆ โดยซื่อ บางทีก็ส่อให้เห็นว่ามีปัญญา แต่มี “ฟู้” ระคนปนไป จึงทำให้เกิดทั้งความรักและความสงสารด้วยกันทั้งสองอย่าง ถ้าหากรักษาเส้นประสาทที่วิปริตให้หายได้ ดูมีแววจะดีมิใช่น้อย เธอเสด็จกลับไปกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๑๔ หม่อมฉันได้ไปส่งถึงรถไฟ ได้ฉายรูปเจ้าฟ้าหญิงกับ​พระนางสุวัฒนาถวายมาด้วย

หญิงเสมอภาคที่มาด้วยกับพระนางสุวัฒนา ยังจะอยู่ที่ปีนังต่ออีก ๗ วัน หม่อมฉันจึงรับมาอยู่ที่ซินนามอนฮอล เธอจะกลับวันที่ ๒๑ พอเหมาะเวลาหม่อมฉันจึงฝากจดหมายฉบับนี้กับสมุดต่างๆ ที่ทูลมาข้างต้นให้เธอพามาถวาย

ทีนี้จะทูลสนองความบางข้อในลายพระหัตถ์ต่อไป เรื่องพระสวด โสอตฺถลทฺโธ แทนอติเรก แล้วมาเปลี่ยนเป็นสวด สพฺพพุทธา แทน โสอตฺถลทฺโธ นั้น เราได้พูดกันมาคราวหนึ่งแล้ว มีความเห็นร่วมกันว่าถ้ายังไม่ถึงเวลาควรถวายอติเรกก็ไม่ควรจะสวดอะไรแทน หม่อมฉันคิดพิเคราะห์คำที่สวดแทนอติเรกทั้ง ๒ อย่างนั้นเห็นว่า โสอตฺถลทฺโธ สำหรับสวดให้พรแก่ผู้ที่ถือพระพุทธศาสนา สพฺพพุทธา สำหรับสวดให้พรเป็นสาธารณะ ประเพณีที่สวดก็ใช้กันมาเช่นนั้น ถ้าว่าตามวิเคราะห์นี้ดูเป็นการร้าย เสมือนสวด โสอตฺถลทฺโธ ด้วยเชื่อว่าพระเจ้าแผ่นดินทรงถือพระพุทธศาสนา มาเปลี่ยนเป็น สพฺพพุทธา ด้วยสงสัยว่าพระเจ้าแผ่นดินมิได้ทรงถือพระพุทธศาสนา ใช่วิสัยที่สมเด็จพระสังฆราชจะทรงคิดเห็นเช่นนั้นได้ พยายามสืบหาเหตุที่เปลี่ยนก็ไม่ได้ความ ที่เปลี่ยนใหม่กลับไปสวดตาม นวพยุสมธมมฺ ดูก็ดีแล้ว

รูปภาพราชาภิเษกอย่างแบบอินเดียที่ประทานมานั้น หนังสือ​พิมพ์ Illustrated Weekly of India ก็มีที่หอสมุดเมืองปีนัง หม่อมฉันจะค้นดูเมื่อได้มาอ่านถ้ามีคำอธิบายให้ความรู้แปลกอย่างไรจะทูลต่อไป

ตำรานุ่งผ้าต่างๆ นั้น หม่อมฉันเห็นในตำราช้างฉบับอื่นที่มีอยู่ในหอพระสมุดนานมาแล้ว แต่ก็จำไม่ได้ว่าที่อย่างและเรียกว่ากระไรบ้าง แต่ก็คงตรงกันกับฉบับของหม่อมเจ้าปิยะ (ซึ่งเป็นผู้อุตส่าห์รวบรวม) ไม่ควรเรียกว่าฉบับหม่อมหลวงแดง (ซึ่งผู้เอาออกขายเป็นอนาประโยชน์ฝืนคำสั่งของปู่)

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด