คำตอบปัญหาที่ ๙ ของพระยาอินทรมนตรี

​คำถามที่ ๙ ว่า “กรมอาทมาฏซ้าย” เป็นกรมอย่างไร

ตอบคำถามที่ ๙ ว่า กรมอาทมาฎนั้นยังไม่เคยพบตำราว่ามีหน้าที่สำหรับทำราชการอย่างไร แต่ได้เห็นในหนังสือพงศาวดารหลายแห่งว่า กรมอาทมาฏเข้าไปสืบข่าวในแดนข้าศึก บางคราวถึงไปจับคนในแดนข้าศึกเอามาให้ถามคำให้การ จะอ้างแต่เรื่องที่ค้นพบเมื่อแต่งคำตอบนี้ มีในหนังสือพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๒ (หน้า ๒๙๗) แห่ง ๑ ว่า

“ข่าวที่พม่าเตรียมกองทัพ (จะมาตีเมืองไทยครั้งนั้น) ทราบถึงกรุงเทพฯ เมื่อ ณ เดือน ๑๑ ปีมะโรง โทศก (พ.ศ. ๒๓๖๓) ด้วยพระยาภักดีสงคราม (กับ) สมิงอาทมาฏ กองตระเวน ซึ่งได้ออกไปลาดตระเวนสืบข่าวทางแดนพม่า จับได้ตัวอ้ายเยละนายด่านโป่ง (กับ) อ้ายงะจันตนะ อ้ายงะโค ซึ่งเจ้าเมืองเมาะตะมะให้คุมไพร่เข้ามาสืบราชการ ณ ตำบลคุมช้าง ส่งตัวเข้ามายังกรุงเทพฯ ดังนี้ กรมอาทมาฏเห็นจะมีหน้าที่สำหรับสืบข่าวศึก ตรงตามอังกฤษเรียกว่า Intelligence Service คำว่า “ซ้าย” ที่อยู่ท้ายชื่ออาทมาฏ หมายความว่ายังมีกรมอาทมาฏ “ขวา” อีกกรม ๑ ข้อนี้พึงเห็นได้ในกฎหมายทำเนียบศักดินาว่า กรมต่างๆ มีฝ่ายขวากรม ๑ ฝ่ายซ้ายกรม ๑ แทบทั้งนั้น ประหลาดอยู่ที่ทำเนียบกรมในเมืองพม่าก็จัดเป็นฝ่ายขวาและฝ่ายซ้ายเช่นเดียวกับไทย คงจัดตามแบบที่ได้มาแต่​แหล่งเดียวกัน แต่เพื่อประโยชน์อันใดจึงจัดกรมเป็นฝ่ายขวาและเป็นฝ่ายซ้าย ข้อนี้ยังไม่ได้ค้น