วันที่ ๒๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๘๐ น

​วันที่ ๒๔ กรกฎาคม ๒๔๘๐

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

ไข่กบท้องจนจำต้องเขียนหนังสือฉบับนี้มาทูลกระต๊าก ด้วยเกล้าด้วยกระหม่อมได้ไปนมัสการพระธาตุ โบโรบูดูร์ ก่อนอื่นขอถวายพระกุศล

ในการไปนมัสการนั้น ไปพร้อมด้วยความตั้งใจจะพิจารณาว่าการกระทำที่เห็นไม่สมประกอบอยู่นั้นเป็นด้วยอะไร ข้อที่เห็นไม่สมประกอบอยู่นั้นมีดั่งนี้

๑. โดยที่เห็นได้จากทรงฐาน ว่าทรงควรจะเป็นจอมขึ้นไปตามเส้นประในรูปวาดทรง แต่หาเป็นเช่นนั้นไม่ ส่วนยอดกลับทิ้งทรงทำต่ำเตี้ยแบนไปเสีย นี่เป็นไม่สมประกอบอย่างหนึ่ง

๒. ทั้งฐานล่างก็เป็นสัณฐานสี่เหลี่ยม แต่ฐานตอนยอดเป็นสัณฐานกลมขัดกัน นี่เป็นไม่สมประกอบอีกอย่างหนึ่ง

๓. ฐานล่างฉลักเฉลาอย่างละเอียด แต่ฐานบนทำอย่างหยาบๆ นี่ก็เป็นไม่สมประกอบอีกอย่างหนึ่ง

ความไม่สมประกอบหมดทั้งสามอย่างนี้ เป็นทางส่อให้เห็นได้ว่าเป็นของทำต่างคราวกัน แต่ฐานล่างจะทำก่อน หรือตอนบนจะทำก่อน และเหตุใดจึงทำไม่กินรูปกินทรงกัน เป็นทางยากที่จะรู้ได้ หาดคิดวินิจฉัยก็มีทางที่จะเป็นได้สองทางดั่งนี้

​ทางที่หนึ่ง โดยที่กล่าวกันว่า แกนในแห่งฐานล่างนั้นเป็นเนินดินเดิม จึ่งอาจเป็นได้ว่าเดิมสร้างพระธาตุขึ้นบนยอดเนินก่อน ตามวิสัยของปุถุชน ย่อมเห็นเนินเห็นเขาเข้าไม่ได้ จะต้องสร้างพระเจดีย์นั้นมากขึ้น จึงมีท่านผู้ทรงกำลังจัดสร้างฐานล่างขึ้นประกอบด้วยวิธีก่อล้อมเนินเป็นรูปสี่เหลี่ยม แต่เหตุใดจึงไม่ทำให้กินทรงกันกับของที่มีอยู่แล้วอาจเป็นได้สองอย่าง

ก. ไม่ได้คิดโดยรอบคอบอย่างหนึ่ง คือ

ข. คิดก่อพระธาตุองค์ใหม่ ให้ประณีตสูงใหญ่ครอบองค์เก่า ประกอบด้วยพระสถูปบริวาร ให้กินทรงกับฐานที่ทำขึ้นใหม่ แต่หากจะมีอุปสรรคอะไรเกิดขึ้นเป็นเหตุให้ไม่สามารถจะทำให้เป็นไปสำเร็จสมคิดได้ จึงต้องค้างเขินอยู่อีกอย่างหนึ่ง

ทางที่สอง เดิมเป็นเนินเปล่าไม่มีอะไรเลย มีท่านผู้ทรงกำลังคิดจะก่อสร้างหุ้มเนินให้เป็นพระธาตุองค์ใหญ่ ประกอบด้วยพระสถูปบริวารตั้งอยู่เหนือชั้นทักษิณอย่างประณีต แต่หากมีอุปสรรคอันใดมาขัดขวาง เป็นเหตุให้ทำค้างอยู่ชั้นทักษิณ ภายหลังจึงมีผู้สร้างพระธาตุขึ้นบนนั้น เอาแต่พอให้สำเร็จไปได้ ด้วยไม่มีกำลังพอจะทำให้สูงใหญ่กินทรงกับฐานเดิมได้

ตั้งใจจะพิจารณาให้เห็นว่า องค์พระธาตุมีมาก่อน หรือฐานทักษิณมีมาก่อน แต่เสียใจ ไม่มีปัญญาพอจะพิจารณาให้​เห็นได้ มีความเห็นแต่ว่าพระสถูปบริวารนั้นเป็นของมาทีหลัง และที่ทำพระสถูปเป็นฝาชีโปร่งครอบองค์พระพุทธรูปไว้ข้างในนั้น จะมีประสงค์ให้เป็นอย่างไรติดตามก็ไม่ทัน แต่อย่างไรก็ดี เป็นแน่ว่าองค์พระธาตุนั้นสร้างคราวหนึ่ง พระสถูปบริวารนั้นสร้างคราวหนึ่ง และฐานทักษิณนั้นสร้างคราวหนึ่ง

ข้อที่เคยทูลเดามาแต่ก่อน ว่าหลักหินยอดพระสถูปคือคันฉัตร ทำไว้สำหรับผู้มีศรัทธาทำใบฉัตรไปสวมบูชานั้น เป็นการเดาถูก ด้วยไปเห็นรูปสลักในคราวนี้มีเช่นนั้นจริง ๆ

ชื่อ โบโรบูดูร์ พบคำนักปราชญ์ฝรั่งเขาแปลไว้ว่า โบโร ก็คือพร เหมือนกับวร บูดูร์ ก็คือ พุทธ ประสมกันเปน วรพุทธะ เห็นพ้องด้วยว่าแปลถูก หากคำนี้จะลากเอามาข้างไทย ก็เป็นพระพุทธเราง่ายๆ นี่เอง

ต่อนี้ไปจะกราบทูลสารภาพความเขลาเสียด้วย เมื่อเล็กๆ เคยได้ยินคำเขาว่า “ยายกะตาทำนาบนโคก” “ยายกะตาทำนาบนเขา” คิดว่าเป็นคำที่เขาผูกขึ้นเพื่อล้อกันเล่น จะเป็นจริงไปไม่ได้ แต่ครั้นมาเที่ยวเมืองชวา จึงได้ทราบว่าเป็นของจริง ชรอยจะเป็นคำมาแต่ฝ่ายเหนือในประเทศที่พื้นที่เป็นเขา

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด