วันที่ ๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๐ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๘ พฤษภาคม ๒๔๘๐

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ฯ ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๙ เมษาบน ได้รับประทานแล้ว

ข่าวสมเด็จพระพันวัสสา แต่แรกกำหนดว่าเสด็จจะกลับถึงกรุงเทพฯ วันที่ ๕ เดือนนี้ แล้วกำหนดเลื่อนเป็นวันที่ ๗ วานนี้ ​เรือจะไปแวะที่ไหนอีกหรืออย่างไรก็ยังไม่กราบ ตามที่พระองค์เจ้าธานีกราบทูลมาว่า เจ้าฟ้าเพชรรัตนจะไม่เสด็จมาพักที่ซินนามอนฮอล ด้วยเกรงจะเป็นทำเทียมสมเด็จพระพันวัสสาไปนั้น ดูเป็นคิดลึกไปมาก แต่ที่จริงเห็นจะเกรงพระทัย เกรงว่าฝ่าพระบาทได้รับความลำบากเท่านั้นเอง

ตามที่ทรงพระเมตตาโปรดตรัสชี้แจงไป ในเรื่องพระพุทธสิหิงค์ เรื่องวัดบวรสถาน กับเรื่องพระแก้ววังหน้า โดยที่กราบทูลถามนั้น ได้ทราบความแจ่มแจ้งอย่างดียิ่ง เป็นพระเดชพระคุณล้นเกล้า พระดำรัสซึ่งตรัสถึงเขียนผนังในวัดบวรสถาน ทำให้ระลึกขึ้นมาได้ว่ามีฝีมือเขียนที่ในนั้นดีๆ หลายห้อง กรมหมื่นวรวัฒน์ว่าเจ้าฟ้าอิศราพงศ์เป็นแม่กองจัดเลือกช่างให้เขาเขียน มีฝีมือพระอาจารย์แดงอยู่ห้องหนึ่ง เขียนดีนัก ในนั้นมีรูปชนช้าง เมื่อนึกขึ้นได้ดั่งนี้ทำให้เกิดญาณทัศนขึ้นต่อไปว่า แต่เห็นรูปเขียนชนช้างเก่าๆ มามีแต่ชนช้างตัวเปล่า เช่นที่เคยลอกทำคริสตมาสก๊าดถวายคราวหนึ่งนั้น มิเคยเห็นรูปชนช้างที่ผูกสัปคับพระคชาธารปักฉัตรที่ไหนเลย นึกถึงรูปชนช้างผูกสัปคับพระคชาธารปักฉัตรที่ได้เห็น ดูเหมือนจะเป็นที่ในหอราชกรมานุสร ซึ่งพระอาจารย์อินโข่งเขียนเมื่อรัชกาลที่ ๔ เป็นรูปแก่ที่สุด การผูกสัปคับช้างชนนั้น ได้ตกลงกับฝ่าพระบาทมานานแล้ว ว่าผูกไม่ได้ ไม่จริง ถ้าขืนผูกเป็นต้อง​แพ้ช้างที่ไม่ผูกแน่นอน มานึกต่อเข้าอีกที ทางอินเดียเขาว่าขุนรถกับสารถีต้องเป็นผู้รู้ถึงกันเหมือนร่วมชีวิตจิตใจ ขุนรถเป็นตัวรบ สารถีเป็นตัวขับม้าหาช่องชัยให้แก่ขุนรถ เมื่อเอามาปรับกับช้างก็เห็นว่าลงกันอย่างนั้น ขุนช้างเป็นตัวรบ นายท้ายช้างเป็นตัวบังคับช้างหาช่องชัยให้แก่ขุนช้าง ก็ถ้าเอาสัปคับผูกบังหน้านายท้ายช้างเสีย ควานช้างจะหาช่องชัยให้แก่ขุนช้างได้อย่างไร ในเรื่องควานช้างนี้ไม่ใช่เดาเหลวๆ มีคำหลวงคชศักดิทูลเจ้านายเป็นหลักประกอบ ดูเหมือนฝ่าพระบาทก็จะประทับอยู่ที่นั่นด้วย เจ้านายชมแกว่าแกคล้องช้างแม่น แกทูลว่าความดีอันนั้นอยู่ที่ควานไม่ได้อยู่ที่แก เพราะช้างต่อมันแหยงคันจาม ชวนจะท้อถอยอยู่เสมอ อาศัยที่คนท้ายช้างช่วยขับรุกเข้าไป แต่การขับนั้นสำคัญมาก ถ้าขับช้างห่างไปก็ตักบาศไม่ถึง ถ้าชิดไปช้างป่ามักเหยียบบาศบี้แบนเสีย ต้องได้ระยะพอดีจึงจะตักติด ถ้าแกไม่ได้คนท้ายคนนี้ ซึ่งได้ทำการมาแต่ครั้งบิดาแล้ว แกก็คล้องไม่ได้แม่นอย่างหมอคนอื่นๆ เหมือนกัน ตามถ้อยคำดังนี้ย่อมเห็นได้ว่า คนขี่คอช้างเป็นคนทำการ คือ ต่อสู้ศัตรูหรือคล้องช้างก็เหมือนกัน ต้องมีใจมุ่งไปในงานที่กระทำ จะแบ่งใจมาบังคับช้างด้วยนั้นยากที่จะทำได้ จำต้องอาศัยคนท้ายอยู่เอง โดยประการดั่งนี้จึงเชื่อว่าสัปคับพระคชาธารปักฉัตรนั้น เป็นของทำขึ้นสำหรับแห่ให้ดูงามเท่านั้น ไม่ใช่ได้ใช้สำหรับรบจริง ๆ ​และษมาบาปเสียเถิด สงสัยว่าเป็นของคิดจัดทำขึ้นในกรุงรัตนโกสินทรนี้เองด้วย เพราะเห็นลวดลายแห่งสัปคับพระคชาธาร บอกตัวเองอยู่ว่า เป็นของทำไม่ก่อนรัชกาลที่ ๓ ขึ้นไป ถ้าหากว่ามีอยู่ก่อนนั้น จะใช้สัปคับอย่างไรก็หาปรากฎไม่ ลางทีจะใช้สัปคับเขียวของช้างเขนดอกกระมัง อ้ายรูปพะนังข้างเป็นกนกเก๊ๆ ดุจใบโพธินั้นก็เห็นได้ว่าทำเทียบมาจากผูกเขนนั้นเอง ข้อสงสัยเหล่านี้นึกหาพยานหลักฐานของเก่า ก็นึกไปถึงตำรากระบวนแห่เพชรพวงแผ่นดินพระนารายณ์ ได้ตรวจดูก็หามีช้างผูกสัปคับพระคชาธารอยู่ในนั้นไม่ ทำให้กระหยิ่มใจว่าความสงสัยใกล้ถูกมากขึ้น

เมื่อพูดถึงสัปคับพระคชาธาร ทำให้นึกถึงธรรมาสน์ ซึ่งฝ่าพระบาททรงพระดำริให้ทำขึ้น เมื่อครั้งพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง เห็นว่าธรรมาสน์นั้นเหมาะดีที่สุดยิ่งกว่าธรรมาสน์ใดๆ ซึ่งเคยมีมาก่อน ขอถวายอนุโมทนาในพระปัญญาบารมีด้วยความพอใจเป็นอย่างยิ่ง

ลายพระหัตถ์ซึ่งจะได้รับในวันเสาร์นี้ หวังว่าจะมีพระดำรัสพรรณนาถึงพระพุทธนรสีห์โดยละเอียด อันจะได้ทราบเรื่องเป็นอย่างดี มีฝ่าพระบาทองค์เดียว ที่จะประทานความโดยละเอียดให้ทราบได้

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑ พฤษภาคม ซึ่งพระพระเมตตาโปรด​ประทานพรในกาลซึ่งเป็นวันเกิดไปนั้น ก็ได้รับประทานแล้ว เป็นพระเดชพระคุณล้นเกล้า ขอรับพระพรไว้เหนือเกล้า วันเกิดคราวนี้ได้ลดการกระทำน้อยลงอีก ตามที่เคยเลี้ยงเพื่อนบ้านใกล้เคียงและบ่าวไพร่ กับทั้งแจกของให้ด้วยนั้น การเลี้ยงได้งดเสีย คงไว้แต่แจกของ ด้วยเหตุว่าเป็นสมัยกำลังอหิวาตกโรคชุกชุม หากว่าใครเป็นขึ้นเขาจะโทษเอาว่า เพราะกินของเลี้ยงซึ่งทำด้วยไม่ระมัดระวัง มีหมอฝรั่งเข้ามาคนหนึ่ง คุยว่าเป็นหมอของสันนิบาตชาติ เข้ามาช่วยเมืองไทย ในการที่เกิดอหิวาตกโรค แต่มาอยู่เห็นจะเป็น ๔๘ ชั่วโมงก็เปิดไปสิงคโปร์ ทำให้พวกหนังสือพิมพ์พาค่อนว่าเล่นสนุก

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด