วันที่ ๔ กันยายน พ.ศ. ๒๔๘๐ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท ;

ขอประทานทูลถวายรายงานให้ทราบฝ่าพระบาทว่า เกล้ากระหม่อมพร้อมทั้งครอบครัว ได้พากันลงเรือ ภาณุรังษี โดยสารกลับกรุงเทพฯ เมื่อวันที่ ๑ กันยายน เคราะห์ดี คนโดยสารชั้น​ที่ ๑ ไม่มีใครอีกเลยนอกจากพวกเรา ๕ คนด้วยกันเท่านั้น เป็นอิสระสบายอย่างหนึ่ง เว้นแต่เรือถูกคลื่นโยกโยนบ้าง สังเกตเห็นว่าไม่ใช่ถูกมรสุมตะวันออกเพราะลมยังพัดแรงจากตะวันตก ที่ถูกคลื่นโยกโยนบ้างนั้น หากจะเป็นด้วยเขาตัดออกลึก หาทางตรงเพื่อให้ถึงเร็ว ธุระอะไรก็ไม่มี จะดูอะไรก็ไม่มีจะดูนอกจากน้ำกับฟ้า ที่สุดก็นอน นอนหลับนับไม่ถ้วนวันละกี่ตกตลอดสองวัน ถ้านอนบนเสื่อแล้วหลังคงเป็นเสื่อแน่นอน

๑๐ ทุ่มวันที่ ๓ กันยายน ตื่นขึ้นเพราะเสียงหลอดเรือที่เขาเปิดเหมือนหนึ่งปลุก สำคัญในใจว่าคงถึงเรือนำร่อง แต่เมื่อเปิดประตูห้องออกไปดูเห็นไฟเป็นแถวสว่างอยู่บนฝั่ง จึงได้รู้ว่าเข้าถึงเมืองสมุทรปราการเสียทีเดียวแล้ว เปิดหลอดเรียกพนักงานศุลกสถาน

เวลา ๒ โมงเช้าถึงทำห้างอิสตเอเซียติกวัดพระยาไกร เรือเหเข้าจอดท่านั้น มีชายดิศกับพระงั่วลงมารับ สงสัยว่าทำไมมาจอดท่านี้เขาเคยจอดทอดกลางน้ำที่หน้าท่าราชวงศ์ ถามชายดิศบอกว่าจอดเป็นพิเศษเพื่อส่งเกล้ากระหม่อมขึ้นบก เป็นเทวดา ขึ้นได้สบายและใกล้บ้านด้วย จึงได้พากันขึ้นรถกลับถึงบ้านด้วยดี เพียงเวลา ๑๕ นาฑีเท่านั้น

วันนี้เป็นวันกำหนดส่งหนังสือเวรถวาย จะให้ขาดไปดูก็หา​สมควรไม่ แต่จะเขียนเรื่องอะไรถวายก็ติดจะฉุกละหุกนึกไม่ทัน จึงเขียนมาถวายแต่รายงานการเดินทางกลับถึงบ้านแล้ว ให้ทรงทราบเท่านั้น

นึกได้ถึงข้อที่ควรบนถวายอันยังไม่เคยบ่นถวายได้ข้อหนึ่ง ในการที่ไปเที่ยวคราวนี้รู้สำนึกในใจว่า เราจะรู้อะไรที่เป็นของจริงหรือจะหาสิ่งใดที่เป็นของจริงได้ยากที่สุด ว่าถึงของมันก็เป็นของที่ฝรั่งสอนให้ชาวเมืองทำ สำหรับขายหลอกพวกตัวริสต์เกือบทั้งนั้น ไม่ใช่ของใช้ในบ้านในเมือง เช่นเดียวกับในเมืองเราครูกราเลิตให้เจ๊กทำแจกันฉลักลายเทพประนมฉะนั้น เป็นของที่คนไทยไม่ได้ใช้ ทำสำหรับหลอกขายพวกตัวริสต์อย่างเดียว ส่วนทางรูปภาพอันเป็นทางที่จะรู้ประเพณีบ้านเมืองได้ก็ไม่ได้เห็นที่จริง เป็นต้นว่าละเมงละครปี่พาทย์ราทตะโพนอะไร ฝรั่งมันก็หามาจัดเล่นจัดนั่งตามชอบใจให้เข้าตาฝรั่งเท่านั้น ไม่ใช่ความจริงเลย พวกละครพวกปี่พาทย์ก็เข้าใจ จัดมาตั้งเล่นอย่างโคมลอยให้ฝรั่งดูเอาเงินเท่านั้น การเป็นดังนี้แล้วแต่จะโปรด

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด