วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๘๐ ดร

บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๘๐

ทูล สมเด็จกรมพระนริศ ฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉบับลงวันที่ ๒๑ พฤศจิกายนแล้ว

​แบบที่ฝังศพเจ้าพระยาไทรอะหมัด ซึ่งสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงพระราชทานนั้น หม่อมฉันไม่ทราบ หรือเคยทราบแต่เวลานี้นึกไม่ออกทีเดียว ว่าใครเป็นคนคิดแบบอย่าง พิจารณาตามตาเห็นก็สงสัย จะว่าเป็นความคิดไทยก็ไม่ได้ จะว่าเป็นความคิดมลายูก็ไม่ได้ ความคิดฝรั่งก็ไม่ได้ เพราะดูมีปนกันทั้ง ๓ อย่าง ได้ความรู้ใหม่แต่ว่าหีบศพรูปที่หลังหีบเป็นอกไก่ เช่นใส่ศพตวนกูมะหมุด ที่มีรูปลายในหนังสือพิมพ์และทำ ณ ที่ฝังศพเจ้าพระยาไทรนั้น ที่จริงเป็นลองประกอบ ตัวหีบที่ใส่ศพฝังเป็นหีบขนาดเล็กพอประจุศพเท่านั้น หม่อมฉันเห็นพวกมลายูแห่ศพไปฝังที่ปีนังนี้เนืองๆ ดูหีบศพเป็นขนาดพอประจุศพเช่นเดียวกันทั้งนั้น เป็นแต่แต่งเครื่องสดประดับหีบศพหรูหราผิดกันตามฐานะของสกุลผู้ตาย สังเกตดูรอยตรงที่ฝังศพตวนกูมะหมัดขนาดก็พอฝังหีบขนาดเล็กเช่นนั้นจึงรู้ว่าหีบอกไก่เป็นแต่ลองประกอบใช้เมื่อตั้งศพที่บ้าน และเมื่อแห่ศพไปยังสุสาน

รูปสัตว์ ๔ อย่าง คือราชสีห์ ช้าง ม้า โค ซึ่งชอบทำเปนปากท่อน้ำสรง เช่นที่เขาไกลาสนั้น หม่อมฉันนึกได้ตงิดๆ ว่าเคยทราบเค้ามูลที่มา แต่เวลานี้นึกไม่ออก จะหาตำราก็นึกไม่ออกอีก ว่าเคยเห็นในตำราไหน นอกจากคำเทียบแม่ ก กา ของสุนทรภู่ กับจำได้ว่าปากท่อน้ำสรงที่สระอโนดาดเมืองนครธมก็ทำเป็นรูป ๔ ​อย่างนั้น แต่เขาเปลี่ยนศีร์ษะโคเป็นที่ศีร์ษะคนใส่เทริด เขาจะเอาเกณฑ์อันใดมาแก้ก็ไม่ทราบทูลได้เท่านี้ แต่ยังมีคดีเรื่องทำรูปภาพแทนหนังสือจะทูลต่อไป ตามโฮเต็ลใหญ่ๆ ในยุโรป ในห้องนอนเขาติด “กดกริ่ง” ไฟฟ้าไว้ มีดุมสำหรับกดเรียงกันลงมาแถวและมีหนังสือบอกไว้ตรงดุม ว่าดุมไหนสำหรับเรียกคนใช้ชนิดไหน เมื่อหม่อมฉันไปพักอยู่ ณ เมืองบรัสเซลประเทศเบลเยี่ยม หนังสือที่ดุมกดกริ่งเป็นภาษาฝรั่งเศสหม่อมฉันไม่เข้าใจ กดเรียกบ่าวผู้ชายกลายเป็นเรียกบ่าวผู้หญิง แต่นั้นต้องระวังตัวในการกดกริ่งเสมอ จนถึงเมืองฮัมเบิกในประเทศเยอรมนีไปเห็นในโฮเต็ลที่นั่นเขาเขียนรูปภาพคนใช้ชนิดต่างๆ ที่ติดบอกไว้ข้างดุมกดกริ่งไม่ใช้เป็นตัวหนังสือ ก็ชอบว่าเขาช่างคิด แลเข้าใจต่อไปว่าคนทำผิดเช่นหม่อมฉันเห็นจะมีมาก เขาจึงคิดแก้ไขเปลี่ยนเป็นรูปภาพให้คนรู้ได้ทุกชาติทุกภาษา ที่จริงก็เป็นการ “ถอยหลังเข้าคลอง” นั่นเอง

หนังสือเรื่องต่างๆ ที่ทรงได้มาจากงานศพภรรยาหลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ โปรดให้หม่อมฉันเลือกจะประทานตามชอบใจนั้น หม่อมฉันพิจารณาดูตามบัญชีไม่นึกอยากอ่านเรื่องใด แต่ขอบพระคุณที่โปรดประทานอนุญาต ลูกหญิงเห็นหนังสือพิมพ์ว่าในงานนี้นายธวัชพิมพ์หนังสือเรื่องหนึ่งแล้ว ผลุนเอาไปให้เจ้าภาพที่เมรุ หนังสือนั้นมีรูปค้อนกับเคียวเป็นเครื่องหมาย เจ้าภาพไม่ยอมให้แจก ​และว่ามีการไต่สวนต่อไป หนังสือนั้นเป็นเรื่องอย่างไรท่านทรงทราบหรือไม่

จดหมายประจำสัปดาหะนี้ หม่อมฉันตั้งใจจะเขียนวิจารณ์หนังสือลัทธิธรรมเนียมต่างๆ ภาคที่ ๑๙ ถวาย แต่เขียนมาถึงวันพฤหัสบดีที่ ๒๕ พฤศจิกายน ยังไม่หมดท่อนแรกตามที่คิดจะเขียนถวายเป็นรายสัปดาหะต้องผัดส่งต่อคราวเมล์วันจันทร์

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด