วันที่ ๑๐ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๐ น

ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๐ เมษายน ๒๔๘๐

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าบาท

​ได้รับลายพระหัตถ์ ลงวันที่ ๑ เมษายน พร้อมด้วยพระนิพนธ์เล่าเรื่องเที่ยวเมืองพม่าตอนสุดท้ายนั้นแล้ว

ทรงพระเมตตาโปรดประทานพระพร ให้เจริญสุขในปีใหม่หมดทั้งคณาญาติเป็นพระเดชพระคุณเหลือล้น ขอรับพระพรไว้เหนือเกล้า

เรื่องเที่ยวเมืองพม่าซึ่งโปรดประทานไปในคราวนี้ ล้วนเป็นทางวินิจฉัยในเรื่องอังกฤษให้รัฐธรรมนูญใหม่แก่พม่า อันรัฐธรรมนูญนั้น ก็เป็นของที่คิดล่วงหน้าโดยเจตนาจะให้สิทธิโดยสมควร และปิดทางที่จะเกิดเสียหายโดยไม่พึงปรารถนาขึ้นในบางประการ ความเป็นไปอาจสำเร็จสมคิดก็ได้ หรือจะเกิดมีอุปสรรคชักให้ผิดไปจากที่คิดก็ได้ อย่างไรก็ดี อังกฤษคงตั้งหลักที่จะยึดพม่าไว้เป็นเมืองขึ้นนิรันดร ไม่ปล่อยให้หลุดมือไป ส่วนในตอนทายที่วินิจฉัยชื่อเพลงนั้น เกล้ากระหม่อมรับรองได้ว่าถูกทุกเพลง เว้นแต่เพลงฝรั่งต้นเพลงเดียว ยังไม่เคยได้เห็นหรือได้ยินว่ามี นึกหาชื่อเพลงอะไรที่จะใกล้กับคำนั้นก็หาไม่พบ

ในคราวนี้ได้ถวายจดหมายการทำศพชายถึก โดยพิสดารมาเพื่อให้ทรงทราบฝ่าพระบาทพร้อมทั้งรูปถ่าย ๑๐ รูป เพื่อประกอบจดหมายให้ทอดพระเนตรเห็นความเป็นไปชัดขึ้นด้วย ได้จดบันทึกมาถวายทีหลังรูป รูปถ่ายในการนี้มีอีกที่ยังพิมพ์ไม่แล้วจะได้จัด​ส่งมาถวายในภายหน้า

ความลับอันจะเขียนลงในจดหมายนั้นไม่ได้มีอยู่ จะกราบทูลให้ทรงทราบในที่นี้

๑. ปะรำเผาศพซึ่งคิดทำให้แปลกไปนั้น โดยเจตนาคิดจะทำให้ง่ายแต่กลับกลายเป็นยกกไปเสียอีก เพราะคนที่ใช้ให้ทำไม่เข้าใจความประสงค์หลงไปทางข้างจะทำให้งามดี เพราะเคยทำมาแต่อย่างนั้นอึดอัดใจนึกขึ้นได้ในภายหลัง จับถาวรเข้าเป็นผู้กำกับการจึงเป็นไปได้สมประสงค์ แม้กระนั้นลางอย่างก็ไม่เป็นไปได้ด้วยกลับตัวไม่ทัน จะทูลถวายตัวอย่างลางประการเพื่อจะได้เข้าพระทัย เช่นกระเช้ากล้วยไม้มีมิตรรับจัดมาให้ ถ้าหากว่ากระเช้าเดิมเป็นอยู่อย่างไรส่งมาให้อย่างนั้นก็จะถูกประสงค์ที่สุด แต่หาเช่นนั้นไม่ เขาเห็นว่ากระเช้าเก่าคร่ำคร่าสกปรก อุตส่าห์หาซื้อกระเช้าดินที่เป็นของใหม่มา ย้ายต้นกล้วยไม้ลงกระเช้าใหม่เพื่อให้สดใสดูงามเช่นนี้เป็นต้น แต่เราไม่ต้องการงาม

๒. กระบวนศพเวียนเมรุ เกล้ากระหม่อมได้สั่งแต่ให้พระงั่วเดินนำศพ และให้หญิงอี่พาลูกเดินตามศพ คนอื่นไม่กล้าสั่งเขาเพราะไม่รู้ใจเขาว่าใครจะรังเกียจหรือไม่รังเกียจ แต่ครั้นถึงเวลาเข้าพี่น้องก็พากันเดินตามหมด เป็นเหตุให้เกิดความปีติอย่างยิ่ง แต่ลำดับในกระบวนเดินไม่ค่อยเป็นระเบียบที่ดูดีไปเสียหน่อย ​เพราะไม่ได้ตรียมจัดนัดหมายกันไว้เสียก่อน

๓. แขกที่มามีเกณฑ์จำเพาะแต่ที่รู้จักคุ้นเคยกับผู้ตาย แม้กระนั้นก็มิได้กร่องแกร่ง มีคนใหญ่คนโตมามาก แม้มิตรที่ไกลถึงชลบุรีและศรีราชาก็อุตส่าห์พยายามเข้ามาส่งสการศพ

๔. มีความยินดีที่พวกอันมิใช่ญาติมิตร เช่นช่างชักรูปของหนังสือพิมพ์เป็นต้นมิได้มีมาแผ้วพานเลย

มีเรื่องอันเนื่องด้วยงานนี้อยู่เรื่องหนึ่ง ซึ่งอยู่ข้างจะสนุกขลุกขลัก ยังมีพระดุลฯ สร้อยชื่ออะไรก็ไม่ทราบ เข้าใจว่าเป็นผู้พิพากษา เห็นจะมาเผาศพชายถึก ชอบใจปะรำที่เผาศพ อยากได้ใช้เผาศพมารดาเขาซึ่งเป็นอุบาสิกาอยู่ในวัดนรนารถ ศพฝังไว้ที่วัดนั้น จึงเขาหาพระครูศรีจันทร์เจ้าอาวาส ให้เป็นนายหน้าขอปะรำไว้ ครั้นเสร็จงานแล้วเราจะไปรื้อ พระครูศรีจันทร์ก็ขอ เกล้ากระหม่อมก็ยกถวาย ทีนี้จะกล่าวถึงพระยาธรรมจรรยา จะทำการผาศพภรรยา คนที่เป็นมารดาพระสราภัยและพระมหามนตรี เผารวมกับลูกสาวด้วยเป็นสองศพ ศพฝังอยู่ที่วัดนั้นเหมือนกัน จึงทำการปลูกเมรุสมัยใหม่ขึ้นใหญ่ถนัดใจทางสนามด้านตะวันออก มีแต่ฐานสองชั้นไม่มีเสาไม่มีหลังคา เมรุนี้ทำขึ้นแต่ก่อนเกล้ากระหม่อมยกปะรำแล้ว ครั้นท่านทราบว่าเกล้ากระหม่อมจะทำการศพท่านก็หนัก เกรงว่าจะเกะกะ เกล้ากระหม่อมก็ปลอบท่านว่าไม่เกะกะ​เลย ของท่านอยู่ทางสนามตะวันออก เกล้ากระหม่อมทำการอยู่สนามตะวันตก ไม่กีดอะไรกัน เรื่องก็เป็นอันระงับไป ครั้นเกล้ากระหม่อมทำงานเสร็จแล้ว ทีท่านจะเห็นที่เกล้ากระหม่อมทำงานนั้นร่มรื่นดี เพราะอยู่ทางสนามตะวันตก แต่พอบ่ายมากหน่อยก็ร่มรื่นด้วยบังเงาการเปรียญและหอสวดมนต์ทั้งกุฏิเจ้าอาวาส อันตั้งเป็นแถวอยู่ติดต่อกันไป ส่วนเมรุของท่านนั้นตากแดดจนค่ำไม่เป็นทำเลอันดีท่านจึงไล่ให้พระครูศรีจันทร์ รื้อปะรำซึ่งขอเกล้ากระหม่อมไว้นั้นไปเสียให้พ้น ท่านจะรื้อเมรุของท่านมาปลูกใหม่ลงแทนที่ น่าสงสารพระครูศรีจันทร์เห็นจะอึกอักไม่น้อย รับภาระพระดุลฯ ไว้ งานก็ยังไม่ได้ทำ เจ้าของวัดก็มาไล่ให้รื้อ ในที่สุดท่านก็ดื้อ ว่าของใครปลูกแล้วที่ไหนก็ให้อยู่ที่นั่น จะรื้อจะย้ายอย่างไรกันหาควรไม่ ตกลงก็ได้ทำไปตามที่ต่างคิดไว้แต่เดิมทั้งสองราย บุญหนักหนาที่พระยาธรรมจรรยาไปเลือกทำขึ้นทางสนามตะวันออก ถ้าเลือกทำขึ้นทางสนามตะวันตกแล้ว รูปงานของเกล้ากระหม่อมก็เสียหมด ทำไม่ได้ เพราะท่านปลูกสร้างก่อนแต่กำหนดงานอยู่ภายหลัง

ข้อที่ทรงพระดำริคาด ว่าพระยาศรีสุริยราชจะจัดรับเกล้ากระหม่อมที่ตึกของท่านนั้นถูกต้อง และที่ทรงพระดำริจะได้กรมหมื่นเทววงศ์เป็นเพื่อนพูดนั้นก็จริง และยิ่งไปกว่านั้น แม้หญิงจง​ซึ่งอยู่ ณ สำนักดิศกุลภายหลังก็ย้ายไปอยู่บ้านกรมหมื่นเทววงศ์ เพราะเธออยู่ที่สำนักดิศกุลคนเดียวว้าเหว่ใจ ครั้นถึงเวลาเกล้ากระหม่อมจะกลับกรุงเทพฯ เธอก็พลอยตามกลับด้วยกัน ตัดวันที่เธอตั้งใจกลับสั้นเข้าไปวันหนึ่งเพราะเรื่องหาเพื่อนทั้งนั้น

ตามที่กราบทูลมาในหนังสือฉบับก่อน ว่าได้สั่งให้ลูกชายเจริญใจไปดูเมรุทหารเวลาเมื่อเข้าทำงานนั้น กลับจากหัวหินถามดูได้ความว่าไม่ได้ไป อาการเจ็บไข้อะไรก็เคลื่อนคลายไปแล้ว แต่ยังเข็นออกจากอู่ยาก ที่สั่งไว้ให้ไปดูก็เป็นการเข็น วันขึ้นปีใหม่แม่เข็นให้ไปเซ็นชื่อถวายพระพรก็ไปไม่ทันเวลา เขาเก็บสมุดเลิกกันเสียแล้ว

เมื่อวันที่ ๘ พระองค์เจ้าธานีมารดน้ำสงกรานต์ เธอบอกว่าสมเด็จพระพันวัสสาเสด็จไปประทานน้ำสงกรานต์แก่คุณย่า เธอกราบทูลถามว่ารกเจ้าเรียกอะไรตรัสบอกว่าเรียก พระสกุล

หมู่นี้มีเจ้านายจะไปต่างประเทศหลายองค์ กำหนดในวันที่ ๑๐ นี้ รายหนึ่งพระนางลักษมีจะไปยุโรป พร้อมด้วยหม่อมเจ้าบรรเจิดวรรณวรางค์กับหม่อมเจ้าทองต่อ ว่าเพื่อจะไปดูราชาภิเษกในเมืองอังกฤษ และดูแสดงพิพิธภัณฑ์เมืองปารีส อีกรายหนึ่งพระนางสุวัทนาจะพาสมเด็จเจ้าฟ้าเพชรรัตน ไปประพาสเกาะชวามลายู พระองค์เจ้าธานีจะเป็นผู้นำเสด็จ และหม่อมเจ้าหญิงสิบ​พันพารเสนอ กับหม่อมเจ้าหญิงเสมอภาคตามเสด็จ จะเสด็จไปทางเรือประพาสชวาก่อน ขากลับจะประพาสมลายู ที่สุดก็คงมาปีนัง ฝ่ายพระองค์ท่านคงต้องรับเสด็จ

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด