วันที่ ๑๒ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๐ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๑๒ กุมภาพันธุ์ ๒๔๘๐

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๓ เดือนนี้ ได้รับประทานแล้ว

พระเดชพระคุณเป็นล้นเกล้า ที่ทรงพระเมตตาตักเตือนว่า “จะเป็นธรรมเนียม” จริงอย่างพระดำรัสที่สุด แต่ในเรื่องวิหารพระมงคลบพิตรนั้นจะต้องทำไปจนแล้ว เพราะได้ออกปากรับเขาเสียแล้ว กาลอื่นในภายหน้าจะสำรวมระวังต่อไป

เรื่องปราสาทเมืองสิงห์ เมื่อได้ทราบพระดำรัสว่าสลายไม่เป็นรูปอะไรเสียแล้วก็โล่งใจ แม้ว่ายังเห็นเป็นรูปอะไรอยู่ก็จะเสียใจมาก เพราะเสียแรงได้ไปจนถึงที่ทั้งที ปราสาท ณ ที่นั้นรูปร่างเป็นอย่างไรก็ไม่รู้แล้ว ออกจะเลวเหลือเกิน ตามกระแสพระดำริว่าเป็นเทวาลัยของพวกฮินดูซึ่งเข้ามาทางทิศตะวันตกนั้น สมควรแก่เหตุผลแล้ว เขมรไม่มีเค้าเงื่อนอะไรที่จะไปพัวพันในทางนั้น

การ์ดคริสตมัสปีใหม่ ตามได้จากหญิงมารยาตรแล้ว เธอบอกว่าเหลือที่เธอแผ่นเดียวที่ให้มาเท่านั้น ออกจะเป็นเคราะห์ดีมากงามผูกใจพอใช้อยู่

เรื่องพระนามพระเจ้าแผ่นดิน แม้ได้ประทานก็เป็นทางประกอบความรู้สึกขึ้นอย่างหนึ่ง แต่ไม่ใช่สิ่งรีบร้อนจะต้องรู้ ไว้​ค่อยทรงเรียงประทานเวลาสำราญพระทัย จะเป็นเมื่อไรก็ได้

ข้อปัญหาพยากรณ์ ซึ่งทรงพระเมตตาโปรดประทานไป ได้อ่านแล้วไม่มีข้อสงสัยอันใดในพระดำรัส แต่ให้เกิดสงสัยแตกกิ่งออกไปในเรื่องตำแหน่งเสนาบดี คือสงสัยว่า เสนาบดีจะมีฐานะต่างกัน จตุสดมภ์จะเป็นตำแหน่งสำหรับเมือง สมุหนายกจะเป็นตำแหน่งสำหรับแผ่นดิน อันตำแหน่งจตุสตมภ์ (สี่เสา) นั้น จะมีหน้าที่ทำการจำเพาะแต่ภายในจังหวัดเมือง ไม่ใช่เป็นผู้มีหน้าที่ทำการทั่วทั้งแผ่นดินเสียดอกกระมัง เพราะกรมการหัวเมืองก็มีตำแหน่งหลวงเมือง หลวงวัง หลวงคลัง หลวงนา ที่จตุสดมภ์อยู่เหมือนกัน จะว่าเป็นตำแหน่งรองอยู่ภายใต้บังคับจตุสดมภ์ก็ไม่เชิง เจ้าพระยายมราช เจ้าพระยาธรรมาธิกรณ์ ไม่เห็นมีอำนาจบังคับไปถึงหัวเมืองได้ พระยาราชภักดีมีอำนาจชนิดหนึ่ง ที่ออกตราตั้งเจ้าภาษีนายอากรออกไปหัวเมืองได้ แต่เจ้าพระยาพลเทพนั้นมีอำนาจเต็มที่จะบังคับไปได้ทั้งหัวเมืองในเรื่องนา น่าสงสัยอยู่มากที่จตุสดมภ์มีอำนาจไม่เสมอกัน แต่นี่เท่าที่เคยรู้เคยเห็น ก่อนจะมาเป็นอย่างไรหาทราบไม่ ได้ลองค้นพจนานุกรมทั้งภาษาบาลีและสันสกฤต หาคำจตุสดมภ์ก็หาพบศัพท์นั้นไม่ ส่วนตำแหน่งสมุหนายกนั้น หน้าที่บังคับการไปทุกอย่างทั่วทั้งแผ่นดินแน่นอนไม่มีสงสัยเลย

นึกขึ้นได้ถึงสัตตรัตนของพระเจ้าจักรพรรดิ พระเจ้าจักร​พรรดิเป็นพระเจ้าแผ่นดินใหญ่ อันมีเมืองน้อยขึ้นอยู่ จะดูเอาเสนาบดีของพระเจ้าจักรพรรดิเป็นหลักได้ ในสัตตรัตนของพระเจ้าจักรพรรดิมีคนอยู่สามคน คือ นางแก้ว ขุนพลแก้ว ขุนคลังแก้ว แต่นี่เป็นภาษาไทย ภาษาบาลีเรียกอะไรยังหาเคยทราบไม่ จึงเปิดพจนานุกรมดูพบนางแก้วเรียกว่า อิตถรตน ขุนพลแก้วเรียกว่า ปรินายกรตน ขุนคลังแก้วเรียกว่า คหปติรตน อาจารย์ จิลเดอส์ ให้คำแปลไว้ อิตถิรตนว่า Empress เห็นก็สมควรแล้ว แม้เมื่อยังไม่ได้เห็นคำแปลนี้ก็ได้นึกเหมือนกันว่า นางแก้วนั้นควรหมายถึงพระมเหสี ส่วนปรินายกรตนนั้นแปลให้ไว้ว่า Crown Prince ออกจะเลยเกินไป นึกไว้ก่อนว่าจะเป็นเพียงแต่สมุหนายก ซึ่งบังคับการทั่วแผ่นดิน ทั้งการรบและการเศรษฐกิจ แม้คำปรินายกนั้น ก็ต้องกับวัดปรินายก ซึ่งหมายถึงสมุหนายกเหมือนกัน ส่วนคหปติรตนนั้น ให้แปลคำไว้ว่า Retinue of householder เป็นพวกมากไป เห็นว่าควรจะเป็นคนเดียว แม้ศัพท์คหปติก็แปลไว้ว่า Master of a house ได้แก่เสนาบดีวัง ดูก็สมควรแล้ว โดยนัยนี้เป็นอันว่า เสนาบดีของพระเจ้าจักรพรรดิมีสองตำแหน่ง คือ เสนาบดีบังคับการแผ่นดินกับเสนาบดีบังคับการส่วนพระองค์ ตามที่สอบได้เชือนไปเสียอย่างนี้ แต่เห็นว่าควรกราบทูลผลแห่งการสอบได้ให้ทรงทราบ ดีกว่าไม่กราบทูล

​อนึ่ง ศัพท์มหาทย ซึ่งตรัสยกมาเทียบด้วยชื่อกระทรวงมหาดไทย ทำให้เกิดความรู้สึกอะไรขึ้นอย่างหนึ่ง คือ ได้เคยฟังพระสังฆราชบาดหลวงเทศน์ เรียกพระเยซูคริสต์ว่า พระมหาไถ่ ได้ยินแล้วก็นึกว่าไถ่อะไร แต่สำคัญใจว่าแปลจากคำฝรั่ง ก็เลยไม่ได้ใส่ใจต่อไป บัดนี้มาได้เห็นคำมหาทย ซึ่งแปลว่า All-merciful จึงเข้าใจว่า ที่เรียกพระเยซูว่า พระมหาไถ่นั้น คือ พระมหาทัย ท่านตั้งใจจะติดศัพท์บาลี แต่ท่านพูดไม่ชัดจึงพาให้หลงไป

ที่กรุงเทพฯ ในหมู่นี้มีงานหลวงเตี้ยๆ สองอย่าง คือพิธีก่อพระฤกษ์กรีฑาสถานแห่งชาติอย่างหนึ่ง กับมาฆบูชาอีกอย่างหนึ่ง ได้ส่งหมายกำหนดการมาถวาย เพื่อให้ทรงทราบรายละเอียดด้วยนี้แล้ว

อนึ่ง พระองค์เจ้าอดิศัยก็จะบำเพ็ญพระกุศลฉลองพระชนม์ซึ่งเจริญมาได้สี่รอบ ที่วัดเบญจมบพิตร ณ วันที่ ๑๕ เดือนนี้ และเจ้าจอมมารดาอ่อน ก็จะทำบุญฉลองอายุ ๗๐ ปี ร่วมในงานนั้นด้วย

นอกจากนี้ก็มีงานเผาศพมากมาย แต่ไม่เป็นการสลักสำคัญอันควรจะกราบทูลเจียรนัย

เกล้ากระหม่อม ได้รับบันทึกกำหนดการหล่อพระรูปสมเด็จ​พระสังฆราชเจ้า อ่านเห็นพิลึกกึกกือมาก แต่ไม่ต้องพรรณนาถวายด้วยหวังว่าฝ่าพระบาทก็คงได้ทรงรับฉบับหนึ่งเหมือนกัน

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด