คำตอบปัญหาพระยาอินทรมนตรีที่ ๑๐

คำถามข้อ ๑๐ ว่า เหตุใดสารตรากระทรวงมหาดไทยจึงใช้นาม “เจ้าพระยาจักรี” เป็นนิจ ไม่ว่าใครเป็นตัวเสนาบดี และถามว่าเสนาบดีกระทรวงอื่นๆ มีนามสำหรับใช้เช่นเดียวกับกระทรวงมหาดไทยหรือไม่

ตอบคำถามข้อ ๑๐ จะต้องกล่าวพิสดารสักหน่อยจึงจะเข้าใจได้ชัดเจน ยศขุนนางไทยแต่โบราณมีองค์ ๔ ประกอบกัน

องค์ที่ ๑ คือ “บรรดาศักดิ์” ซึ่งเป็นเจ้าพระยา หรือพระยา พระ หลวง

องค์ที่ ๒ คือ “นาม” เช่นเรียกว่า เจ้าพระยา “จักรี” พระยา “ราชสุภาวดี” พระ “มหามนตรี” หลวง “อินทรมนตรี” เป็นต้น

องค์ที่ ๓ คือ “ตำแหน่ง” เช่นพระยาจักรีเป็นตำแหน่ง “สมุหนายก” (ภายหลังเรียกว่าเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย) พระยาราชสุภาวดีเป็น “ตำแหน่งอธิบดีกรมพระสุรัสวดี” พระมหามนตรี​เป็น “ตำแหน่งเจ้ากรมตำรวจในซ้าย หลวงอินทรมนตรีเป็น “ตำแหน่งเจ้ากรมสรรพากรนอก”

องค์ที่ ๔ คือ “ดวงตรา” สำหรับประทับ (แทนลงชื่อด้วยมือของตนเอง) เป็นสำคัญในหนังสือสั่งราชการตามหน้าที่

องค์ทั้ง ๔ ที่พรรณนามานี้ องค์ที่ ๑ (บรรดาศักดิ์) นั้น อาจจะเปลี่ยนตามตัวบุคคลเป็นครั้งเป็นคราว เช่นพระมหามนตรีคนใดมีความชอบเป็นพิเศษ อาจจะเปลี่ยนเป็นพระยามหามนตรีได้ แต่องค์ที่ ๒ (คือนาม) กับองค์ที่ ๓ (คือตำแหน่ง) นั้น ชั้นเดิมไม่มีเปลี่ยนเลยทีเดียว ยกตัวอย่างดังใครเป็นตำแหน่งสมุหนายก ก็ต้องได้นามว่า เจ้าพระยาจักรี ใครเป็นเจ้าพระยาจักรี ก็ต้องเป็นตำแหน่งสมุหนายก ถึงขุนนางชั้นอื่นและกรมอื่น นามกับตำแหน่งก็ติดกันเช่นนั้น ยกตัวอย่างดังตำแหน่งเจ้ากรมสรรพากรนอก ใครเป็นก็ต้องมีนามว่าหลวงอินทรมนตรีทุกคนไป

องค์ที่ ๔ คือ“ดวงตรา” นั้น ก็ต้องประจำอยู่กับตำแหน่งเปลี่ยนไม่ได้เหมือนกัน ผิดกันแต่ตราหลวงมีสำหรับเพียงบางตำแหน่ง ดังจาระไนไว้ในกฎหมาย “ลักษณะพระธรรมนูญ” และ “ทำเนียบศักดินา” หามีทุกตำเหน่งไม่ ยกตัวอย่างดังสมุหนายกมีตราสำหรับตำแหน่ง ๒ ดวง ดวง ๑ เรียกว่า “ตราจักร” สำหรับประทับเป็นสำคัญในสารตราสั่งให้ประหารชีวิตในหัวเมือง (ถึงประ​หารชีวิตคนในหัวเมืองที่ขึ้นกลาโหม หรือกรมท่า เจ้ากระทรวงนั้นๆ ก็ต้องมาขอให้มหาดไทยประทับตราจักร ลงตรงชื่อนักโทษที่จะต้องประหารชีวิต จึงจะประหารชีวิตได้) เพราะตราจักรเป็นตราอาญาสิทธิสำคัญเช่นนั้น สมุหนายกผู้ถือตราจึงมีนามว่า “เจ้าพระยาจักรี” (ภาษาสันสกฤตแปลว่า “ผู้ถือจักร”) ตราสำหรับตำแหน่งสมุหนายกยังมีอีกดวง ๑ เรียกว่า “ตราพระราชสีห์” สำหรับประทับในหนังสือสั่งราชการฝ่ายพลเรือนทั่วไป เจ้าพระยาอัครมหาเสนาบดีกลาโหมก็มีตราพระคชสีห์ สำหรับประทับหนังสือสั่งราชการฝ่ายทหารทั่วไป เจ้ากระทรวงและกรมอื่นอันมีตราหลวงสำหรับตำแหน่ง ก็ประทับตราหลวงสั่งราชการตามหน้าที่เป็นทำนองเดียวกัน เช่นตรา “พระอุเทนดีดพิณ” เป็นตราเจ้ากรมสรรพากร เป็นต้น

ประเพณีที่กล่าวมา ถ้าจะว่าอีกนัยหนึ่งก็คือ ตำแหน่งกับนามของข้าราชการคงที่อยู่เสมอ เปลี่ยนแต่ตัวคน คิดดูก็สะดวกดีอยู่บ้าง เพราะประชาชน The Public ไม่ต้องสืบถามว่าใครเป็นตำแหน่งใด หรือกระทรวงใดกรมใดใครเป็นผู้บังคับบัญชา ใครรับตำแหน่งสมุหนายกก็เปลี่ยนนามเป็น “เจ้าพระยาจักรี” เหมือนกันทุกคน ผู้ที่ได้เป็นตำแหน่งอื่นก็เป็นทำนองเดียวกัน เพราะฉะนั้นชื่อในสารตรากระทรวงมหาดไทยจึงใช้ว่า “สารตราเจ้าพระยาจักรี” ​เป็นนิจ กระทรวงอื่นก็เป็นทำนองเดียวกัน สารตรากระทรวงกลาโหมใช้นามว่า “สารตราเจ้าพระยาอัครมหาเสนาบดี ฯ” สารตรากรมท่าใช้นามว่า “สารตราเจ้าพระยาศรีธรรมราช ฯ” แบบชั้นเดิมเป็นดังกล่าวมานี้ แต่มามีการเปลี่ยนแปลงเมื่อรัชกาลพระเจ้าบรมโกศ ซึ่งเสวยราชย์เมื่อ พ.ศ. ๒๒๗๖ เพราะเกิดรบพุ่งเป็นศึกกลางเมืองก่อนจึงได้ครองราชสมบัติ ครั้งนั้นต้องเปลี่ยนเสนาบดีเก่าเอาผู้ที่ได้ช่วยรบพุ่งตั้งเป็นบำเหน็จความชอบ ปรากฏในเรื่องพงศาวดารว่าทรงตั้งขุนชำนาญชาญนรงค์ นายทหารเอกที่อาสาออกรบตัวต่อตัวกับพระธนบุรีมีชัยชนะ ให้เป็น “เจ้าพระยาชำนาญบริรักษ์” (มียศเช่นสมเด็จเจ้าพระยา) และ “ว่าที่โกษาธิบดี” (กรมท่า) ด้วย นอกจากนั้นทรงตั้งหลวงจ่าแสนยากร อธิบดีมหาดไทยวังหน้าเป็นเจ้าพระยาอภัยมนตรี ที่ “สมุหนายก” ปรากฏว่าใช้นามอื่นแทนนามเจ้าพระยาจักรีเป็นทีแรก แต่นั้นมาสมุหนายกก็มีนามอื่น มิได้ตั้งเป็นเจ้าพระยาจักรี มาจนตลอดสมัยกรุงศรีอยุธยา ครั้นมาถึงสมัยกรุงธนบุรี กลับตั้งสมุหนายกให้มีนามว่าเจ้าพระยาจักรีอีก มีเจ้าพระยาจักรีมาหลายคนจนถึงพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกเปนที่สุด แต่ต่อมาถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์กลับไปใช้แบบอย่างครั้งรัชกาลพระเจ้าบรมโกศ ตั้งสมุหนายกให้มีนามอื่น ไม่มีใครเป็นเจ้าพระยาจักรีต่อมาจนเลิกตำแหน่งสมุหนายกในรัชกาล​ที่ ๕ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๕ แต่ประหลาดอยู่ที่การเปลี่ยนนามไปต่างๆ เปลี่ยนแต่สมุหนายกตำแหน่งเดียว เสนาบดีตำแหน่งอื่นแม้จนสมุหกลาโหม (อันเป็นอัครเสนาบดีคู่กันกับสมุหนายก) ก็ใช้นามเดิมว่า “เจ้าพระอัครเสนาบดี” ตลอดมา เพิ่งมาเปลี่ยนเป็นนามเฉพาะตัวตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงตั้งเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ (ซึ่งเป็นสมเด็จเจ้าพระยาเมื่อภายหลัง) ส่วนเสนาบดีชั้นจตุสดมภ์ก็เพิ่งเปลี่ยนจากเจ้าพระยาพระคลังเป็นเจ้าพระยารวิวงศ์มหาโกษาธิบดี (เพราะแยกกรมท่าออกเป็นกระทรวงการต่างประเทศต่างหากจากกระทรวงพระคลัง) แต่นามเสนาบดีกรมเมืองคงเป็นเจ้าพระยายมราช เสนาบดีกรมวังคงเป็นเจ้าพระยาธรรมา และเสนาบดีกรมนาคงเป็นเจ้าพระยาพลเทพตลอดมา หาปรากฏว่าได้เปลี่ยนนามเสนาบดี ๓ คนนั้นในสมัยใดไม่ แต่การที่เปลี่ยนนามสมุหนายกสมุหกลาโหม และเจ้าพระยาพระคลัง เป็นนามเฉพาะตัวดังกล่าวมานั้น มิได้ให้เปลี่ยนนามที่ใช้ในสารตรา หรือในหมายรับสั่ง แม้สมุหนายกจะมีนามว่ากระไร หรือจะเป็นเจ้า หรือเมื่อเลิกตำแหน่งสมุหนายกเปลี่ยนเป็นเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยแล้ว ก็คงใช้นามในสารตราและหมายรับสั่งว่า “เจ้าพระยาจักรี” เหมือนอย่างเดิม สมุหกลาโหมก็คงใช้นามเดิมว่า เจ้าพระยาอัครเสนาบดีอย่างเดิมเช่นเดียวกัน ข้อนี้มีหลักฐานอยู่ในหมายรับสั่งครั้งกรุงธนบุรี ซึ่ง​หอสมุดฯ พิมพ์สำเนาไว้ในหนังสือ “ลัทธิธรรมเนียมต่างๆ ภาคที่ ๑๙” ว่า

“วันศุกร เดือน ๑๒ แรม ๖ ค่ำ จุลศักราช ๑๑๔๒ (พ.ศ. ๒๓๒๓) ปีชวด โทศก เจ้าพระยาจักรีรับสั่งใส่เกล้าฯ สั่งว่าขนบธรรมเนียมราชการทุกวันนี้ฟั่นเฟือน ให้เจ้าพระยาศรีธรรมาธิราช (และมีรายชื่อผู้อื่นอีก ซึ่งเคยเป็นข้าราชการครั้งกรุงศรีอยุธยาเรียกในหมายว่า) คนเก่า ๒๐ คน มาพร้อมกัน ณ โรงพระแก้วมรกต บอกขนบธรรมเนียมราชการอย่างแต่ก่อน”

ก็จุลศักราช ๑๑๔๒ ที่ลงในหมายรับสั่งฉบับนี้เป็นเวลาก่อนสิ้นรัชกาลกรุงธนบุรี ๓ ปี เจ้าพระยาจักรีผู้รับสั่งนั้นมิใช่คนอื่น คือพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก แต่เวลานั้นเป็นสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกและคงเป็นสมุหนายกอยู่ด้วย มาแต่ปีระกาจุลศักราช ๑๑๓๙ ได้ถึง ๓ ปีแล้ว ที่ใช้พระนามว่า “เจ้าพระยาจักรี” ในหมายรับสั่งนี้ บ่งให้เห็นชัดว่าตามประเพณีที่ใช้มาแต่กรุงศรีอยุธยา สมุหนายกในกรุงรัตนโกสินทร์จึงถือเป็นแบบนั้นสืบมา แม้เลิกตำแหน่งสมุหนายก เปลี่ยนเป็น “เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย” ก็คงใช้นามว่าเจ้าพระยาจักรีในสารตราเพราะคงถือตราจักรและตราพระราชสีห์อยู่อย่างเดียวกันกับสมุหนายก

มีกรณีในเรื่องใช้นาม เจ้าพระยาจักรี อย่างประหลาดครั้ง ๑ ​เกี่ยวกับตัวฉันด้วย ปีหนึ่งฉันออกไปตรวจราชการในมณฑลนครราชสีมา มณฑลอุดร และมณฑลอีสาน ในเวลาเมื่อเดินทางขากลับจะมาขึ้นรถไปที่เมืองนครราชสีมา เผอิญเกิดโรคแปลกขึ้นที่เมืองนั้น สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงเป็นห่วงฉัน ดำรัสสั่งให้พระยาราชวรานุกูล (อ่วม) ปลัดทูลฉลอง ซึ่งเป็นผู้รักษาราชการกระทรวงมหาดไทยอยู่ในกรุงเทพฯ ให้ห้ามฉันอย่าให้เข้ามาพักแรมที่ในเมืองนครราชสีมา พระยาราชวรานุกูลจะมีโทรเลขหรือมีเพียงจดหมายไปห้ามก็ได้ แต่ท่านเป็นถือขนบธรรมเนียมเคร่งครัดถือว่าการที่ห้ามเป็นพระบรมราชโองการดำรัสสั่ง จึงให้ทำเป็นสารตราขึ้นต้นว่า “สารตราเจ้าพระยาจักรีฯ ทูลพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย” ดูเหมือนเจ้าพระยาจักรีกับเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยเป็น ๒ คนต่างกันใครไม่รู้เค้าก็น่าจะเห็นขบขัน แต่ที่จริงทำถูกต้องตามลักษณะสารตรา ซึ่งจะกล่าวอธิบายต่อไปนี้

หลักการปกครองประเทศสยามตั้งแต่โบราณมา การบังคับบัญชาสิทธิขาดอยู่ในพระเจ้าแผ่นดิน เสนาบดีเป็นแต่ผู้ทำการตามรับสั่งพระเจ้าแผ่นดิน ตราพระราชสีห์ และตราพระคชสีห์ สำหรับประทับเป็นสำคัญในหนังสือรับสั่งของพระเจ้าแผ่นดิน ก็แต่มีการอย่างอื่นอันเป็นหน้าที่เสนาบดีจะต้องมีหนังสือของตนเองสั่ง หรือชี้​แจง เสนาบดีจึงมีตราตำแหน่งเป็น ๒ ดวง อธิบายเฉพาะกระทรวงมหาดไทยคือ มีตราพระราชสีห์ใหญ่สำหรับประทับหนังสือรับสั่งของพระเจ้าแผ่นดินดวง ๑ ตราพระราชสีห์น้อยสำหรับประทับตัวหนังสือคำสั่งของตัวเสนาบดีเองอย่าง ๑ สมุหกลาโหมก็มีตราพระคชสีห์ใหญ่และตราพระคชสีห์น้อยอย่างเดียวกัน เพราะหลักการเป็นเช่นว่ามา จึงเกิดคติที่ถือกันเป็นตำราในกระทรวงมหาดไทยและกลาโหมว่า

๑) หนังสือซึ่งเชิญพระราชโองการ ต้องประทับตราพระราชสีห์ใหญ่ และเรียกหนังสือเช่นนั้นว่า “สารตรา”

๒) เสนาบดีจะมีชื่อว่ากระไรก็ตาม หรือจะเป็นผู้รักษาการชั่วคราว ถ้ามีสารตราต้องขึ้นชื่อว่า “เจ้าพระยาจักรีฯ” แบบสารตราจึงขึ้นต้นว่า “สารตราเจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ สมุหนายก อัครมหาเสนาบดีอภัยพิริยปรากรมพาหุ” ดังนี้เป็นนิจ

๓) หนังสือซึ่งประทับตราพระราชสีห์น้อยนั้นคล้ายกับจดหมายนามของเสนาบดีตามที่เป็นจริง และเรียกหนังสืออย่างนี้ว่า “ท้องตรา”

๔) มีคติที่ถือกันตามเข้าใจง่ายอีกอย่างหนึ่ง ว่าตราพระราชสีห์ใหญ่นั้น ต้องอยู่ประจำ ณ ที่ประทับของพระเจ้าแผ่นดินเสนาบดีไปไหนเอาติดตัวไปได้แต่ตราพระราชสีห์น้อย ข้อนี้ก็สมควรตามลักษณะที่ใช้ตราใหญ่กับตราน้อยต่างกันดังว่ามาแล้ว