วันที่ ๒๙ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๐ น

​ตำหนักปลายเนิน คลองเตย

วันที่ ๒๙ พฤษภาคม ๒๔๘๐

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทราบฝ่าพระบาท

เมื่อวันเสาร์ที่ ๒๒ เดือนนี้ หญิงเสมอภาคเชิญลายพระหัตถ์ ๒ ฉบับ กับห่อๆ ๑ ไปให้ เป็นลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๐ ทั้งสองฉบับ กับโปรกรามม์ราชาภิเษก และหนังสือพิมพ์อิลลุสเตรเตด ลอนดอน นิวส์ เป็นพระเดชพระคุณล้นเกล้า หนังสือพิมพ์ซึ่งออกชื่อหนหลังนั้น จะจัดส่งคืนมาถวายโดยทางใดทางหนึ่ง ซึ่งแน่ใจว่าจะไม่หาย

งานราชาภิเษกนั้นใหญ่มาก มงกุฎนั้นทำเอาตกใจทีเดียว ได้เห็นรูปฉายจำเพาะแต่มงกุฎ นึกว่าไม่ใหญ่โตเท่าไรนัก แต่ครั้นได้เห็นรูปพระเจ้าแผ่นดินกำลังทรงมงกุฎเล่นเอาใจหายใหญ่โตน่ากลัวมากทีเดียว เครื่องถือเดิมก็เข้าใจว่ามีแต่ ๒ อย่าง แต่เมื่อได้เห็นจึงรู้ว่ามีมากมาย รูปมงกุฎซึ่งเขาจดหนังสือไว้ว่า มงกุฎควีนมารีนั้น มีแปดสาแหรกซึมทราบดี เห็นจะเสียเงินมากหลายในการราชาภิเษก เพราะทำหรูหรานักแล้วยังคงจะต้องเสียเปล่าไปอีก ที่กิงเอดวาดที่ ๘ ทำเฟเลีย เข้าของที่ได้ลงทุนทำเตรียมไว้คงจะเสียหายเติ้นเต๊อไปมาก

งานฉลองราชาภิเษกซึ่งตรัสเล่าถึงที่เขาทำกันที่ปีนัง สรุป​ได้ว่าทำการตั้งซุ้มกับแห่และตั้งศาลาฉ้อทานกันเป็นหลักใหญ่ ผิดทางกับเมืองไทยเวลานี้ อะไรๆ ก็ออกร้าน นึกถึงเฉลิมพระชนม์พรรษาเมื่อครั้งกระโน้น ย่อมทำซุ้มตั้งกันเกลื่อนกลาด เห็นจะเอาแบบอย่างเสตลเมนตส์ไปทำกระมัง เขาคงทำกันมานานแล้ว ดูซุ้มในรูปฉายซึ่งทรงพระเมตตาโปรดประทานไป ชอบรูปซุ้มอย่างจีนมากกว่าอย่างฝรั่ง ซุ้มอย่างจีนก็ทำเป็นประตูจีน ข้างจีนเขาถนัดมากในทางทำซุ้มประตู ส่วนข้างฝรั่งเห็นจะถนัดน้อยและที่ทำอย่างฝรั่งก็เป็นฝรั่งแผลงใหม่ๆ เสียด้วย ออกจะทำจริงไม่ได้ ดูเสามันจะรับซุ้มไม่อยู่เสียเป็นพื้น จะดูงามก็ตรงมีที่รับแสงไฟได้มากเมื่อไฟฉายเท่านั้น แต่ดูรูปร่างหางามยาก

ตำรานุ่งผ้าซึ่งคัดถวายมา เกล้ากระหม่อมพิจารณาเห็นเป็นของใหม่จึงได้ร่างหนังสือถึงพระยาอนุมานขึ้น ขอให้เขาตรวจดูฉบับอื่นต่อไปอีก แต่ยังไม่ทันดีดพิมพ์ส่งไปเขาก็คัดส่งมาให้ใหม่อีกฉับหนึ่ง ฉบับหลังนี้เก่าแน่ เชื่อว่าเป็นฉบับที่ได้ทอดพระเนตรเห็นและตรัสแนะไปให้ดูนั้น กล่าวพิสดารและพยายามจะพูดให้เข้าใจในพิธีนุ่งเป็นที่สุด เกล้ากระหม่อมอ่านก็เข้าใจแต่ไม่รู้สึกกระจ่าง เพราะการชนิดนั้นจะเห็นกระจ่างได้เมื่อลองนุ่งดู ถ้าจะให้ปรากฏเป็นแบบแผนแล้ว ทำตุ๊กตานุ่งผ้าตามวิธีที่ว่าขึ้นไว้ดู จะเป็นดีกว่าอย่างอื่นหมด ตามที่ตรัสเล่าไป ฝรั่งเขาก็ทำกันเช่นนั้น

​ศาลาน้ำพุที่เมืองฮอมเบิก เจ้าพระยาธรรมาเป็นผู้คิดออกแบบอย่าง เกล้ากระหม่อมแน่ใจว่าเอาอย่างพระที่นั่งราชฤดี ซึ่งเกล้ากระหม่อมคิดถวายพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง ทำไว้ที่หน้าพระที่นั่งอัมพร พระที่นั่งองค์นั้น เกล้ากระหม่อมปรุงปนไว้เป็นแบบไทย พม่า ญี่ปุ่น แต่เขาเอาความคิดไปแต่สองอย่าง คือไทยกับพม่า ฝ่าพระบาทจะทอดพระเนตรเห็นได้ ที่หลังคาลดมีคอสองกว้างทำเป็นลายลูกฟักนั้นเป็นแบบพม่า ซึ่งกระหม่อมซุกซนเก็บเอามาทำเล่นบ้าง แบบไทยไม่มี ทำชิดกัน การทำศาลาน้ำพุเอาอย่างพระที่นั่งราชฤดีไปแต่บางอย่างนั้น จัดว่าเป็นการใช้ได้ดี เพราะธรรมดาคนจะมีความคิดของตนทั้งหมด ไม่เอาอย่างที่ไหนเลยนั้นไม่ได้ แต่การเอาอย่างนั้นควรเอาแต่หนทาง ถ้าลอกแบบ คือก้อปปี้ไปทำแล้วใช้ไม่ได้ แสดงว่าเป็นคนสิ้นปัญญา ตัวศาลานั้นจับได้ว่าเอาอย่างพระที่นั่งราชฤดี แต่ประตูและกำแพงล้อมนั้นจับไม่ได้ว่าเอาอย่างที่ไหน จะอย่างไรก็ดูบกพร่อง หัวเม็ดมุมก็ยอดด้วน ซุ้มประตูก็วิรุธตามที่ได้ตรัสทักแล้ว อย่างไรก็ดีหมดทั้งนั้นว่าทีงามกว่าปราสาทที่ทำส่งไปเอกษิบิเช่นปารีสจริงเหมือนพระดำรัส ได้ส่งโปสตก๊าดกลับคืนมาถวายนี้แล้ว

เกล้ากระหม่อมถูกเจ้าพระยาธรรมาถามว่า สมเด็จพระอมรินทร์มีพระนามเดิมว่ากระไร เกล้ากระหม่อมก็จน ตอบท่านว่า​ตำราราชสกุลวงศสิท่านบอกว่าไม่มี เกล้ากระหม่อมกลับมาถึงบ้านก็เปิดตำราราชกุลวงศสอบดู ไม่มีจริง แล้วย้ายไปเปิดตำราราชินิกุลบางช้างดู ก็ไม่มีเหมือนกัน ตั้งใจจะทูลถามฝ่าพระบาทมา แต่ยังไม่ถึงกำหนดเวลาเขียนหนังสือ พระยาเทวาก็แจ้งรายงานว่าท่านถามพระยาเทวา แปลว่าท่านค้นเกล้ากระหม่อมไม่ได้แล้วท่านก็ไปค้นที่พระยาเทวา พระยาเทวาก็ค้นหาไปได้ความในหนังสืออภินิหารบรรพบุรุษ ซึ่งตีพิมพ์แจกงานศพหม่อมเจ้าปิยภักดีนารถว่าพระนามนาค ก็หนังสือฉบับนั้นเป็นฉบับที่เกิดถ้อยร้อยความ ตามที่ได้ตรัสเล่าให้ทราบแล้ว จะควรเชื่อว่าจริงดังนั้นหรือไม่ เรื่องพระนามเดิมนั้น มีหลายองค์ที่ต่างคนต่างรู้มาไม่เหมือนกัน ติดจะฟังยาก

เกล้ากระหม่อมจะทูลลาออกจากกรุงเทพฯ ไปชวา ณ วันที่ ๘ มิถุนายน เพราะฉะนั้นลายพระหัตถ์เวรควรโปรดประทานไปเป็นฉบับที่สุดเพียงวันที่ ๔ มิถุนายน เกล้ากระหม่อมก็จะส่งหนังสือถวายมาวันที่ ๕ เป็นที่สุด ต่อนั้นไปขอประทานงดหนังสือมีไปมาเสียคราวหนึ่ง ด้วยไม่ว่าจะไปร่อนเร่อยู่ที่ไหน ในที่สุดจะดีล้ำเลิศที่ได้มาเฝ้าฝ่าพระบาทถึงพระองค์ที่ปีนัง จะเป็นวันไรจะมีหนังสือหรือโทรเลขกราบทูลล่วงหน้ามาให้ทราบฝ่าพระบาท

ได้ส่งหนังสือวิสาขบูชา เรื่อง วุฒิ ๔ มาถวายด้วย ๔ เล่ม

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด