ตอบคำถามที่ ๗ ของพระยาอินทรมนตรี

​คำถามที่ ๗ ว่า ยศเจ้าฟ้ามาใช้ในประเทศสยามเมื่อไร

ตอบคำถามที่ ๗ ว่า คำ “เจ้า” กับคำ “ฟ้า” ๒ คำนี้ เป็นคำภาษาไทยเก่าแก่มาก น่าจะใช้มาแต่ชนชาติไทยยังอยู่ในเมืองเดิมอันตกเป็นแดนจีนในบัดนี้ พิเคราะห์คำว่า “เจ้า” เดิมเห็นจะหมายความว่า “ผู้มีกำเนิดในสกุลสูงสุด” ทำนองเดียวกับคำว่า Royal Prince หรือว่าอีกอย่างหนึ่งคือเป็นเจ้าด้วยเกิด ไทยพวกอื่น เช่นไทยใหญ่ Shan เป็นต้น ตถอดจนไทยสยามข้างฝ่ายเหนือยังใช้หมายความเช่นนั้นอย่างเดียว ที่เอาคำ “เจ้า” ไปใช้หมายถึงผู้ที่มิได้เกิดเป็นเจ้า มามีขึ้นในกรุงศรีอยุธยาปรากฏในเรื่องพงศาวดารและมีอยู่ในกฎหมายทำเนียบศักดินา ว่าสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงตั้งข้าราชการชั้นสูงสุดเป็น “เจ้าพระยา” เห็นจะเป็นมูลเหตุของคำที่เรียกเจ้าเป็น ๒ อย่าง อย่าง ๑ เรียกว่า “เจ้าครอก” หมายความว่า “เจ้าโดยกำเนิด” อีกอย่าง ๑ เรียกว่า “เจ้าคุณ” หมายความว่าเป็นเจ้าโดยคุณวิเศษ ฉันเคยได้ยินท่านผู้ใหญ่ชั้นเก่า เช่นสมเด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ก็ดี สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ ท่านเรียกเจ้า รวมทั้งตัวฉันเองด้วย เมื่อยังไม่ได้รับกรมว่า “เจ้าครอก” ถึงหม่อมเจ้าคนเก่าๆ ก็เรียกกันว่า “เจ้าครอก” ต่อคนชั้นเก่าหมดไปคำเจ้าครอกจึงเลยหายไปเมื่อรัชกาลที่ ๕ นี่เอง คำว่า “เจ้าคุณ” นั้น เดิมเห็นจะ​เรียกแต่เฉพาะผู้ที่เป็นเจ้าพระยา พระสงฆ์ก็เห็นจะเรียกแต่ที่เป็นสมเด็จพระราชาคณะ ภายหลังเรียกเจ้าคุณลงมาถึงขุนนางผู้ใหญ่ชั้นเป็นพระยาที่ได้รับพานทองเครื่องยศซึ่งมีราวสัก ๒๐ คน พระยาสามัญหาเรียกว่าเจ้าคุณไม่ ที่มาเรียกพระยาทุกชั้นว่าเจ้าคุณดูเหมือนจะเกิดขึ้นในรัชกาลที่ ๖ ส่วนพระสงฆ์ซึ่งเรียกว่าเจ้าคุณ เดิมทีก็จะเพิ่มลงมาเพียงพระราชาคณะผู้ใหญ่ แล้วจึงเลยเรียกพระราชาคณะทุกชั้นว่าเจ้าคุณ ยังมีบุคคลที่เรียกกันว่า เจ้าคุณอีกพวก ๑ คือ พระญาติผู้ใหญ่ของพระเจ้าแผ่นดินทางฝ่ายสมเด็จพระชนนี เรียกกันว่าราชนิกูล แต่มักเรียกเจ้าคุณแต่ที่เป็นผู้หญิง เพราะที่เป็นผู้ชายเรียกตามบรรดาศักดิ์ในราชการ คำ “เจ้า” เอามาใช้เรียกเลยไปในอย่างอื่นยอมอีกหลายอย่าง เช่น เจ้ากรรม เจ้ามือ เจ้าหนี้ เจ้าบ่าว เจ้าสาว เป็นต้น แต่ความหมายว่าเป็นหัวหน้าทั้งนั้น จึงสันนิษฐานว่าเป็นคำปากตลาด เอาคำเจ้าดังอธิบายว่ามาแต่ก่อนมาเรียกเป็นอุปมาตามสะดวกปากทั้งนั้น

คำว่า “ฟ้า” นั้น ความหมายว่าสวรรค์ Heaven คือเทวโลก มิใช่หมายว่าที่ว่างที่เมฆลอยไปมา ที่ว่างเช่นนั้นเรียกว่า “ท้องฟ้า” หมายความว่าเป็นเบื้องต่ำที่สุดของฟ้า เช่นเรียกกันว่า “ท้องคลอง” “ท้องเรือ” “ท้องร่อง” เป็นต้น

ที่เอาคำทั้ง ประสมกันเรียกว่า “เจ้าฟ้า” หมายความว่า​เป็นเทวดาที่จุติจากสวรรค์ลงมาเกิดในมนุษย์โลก เพราะฉะนั้นพวกไทยแต่โบราณจึงเรียกผู้ที่ครองบ้านเมืองว่า “เจ้าฟ้า” ยังเรียกกันในเหล่าเมืองไทยใหญ่ ไทยลื้อ และไทยเขิน อยู่จนทุกวันนี้ เช่นเจ้าฟ้าสีปอ เจ้าฟ้าเชียงรุ้ง และเจ้าฟ้าเชียงตุง เป็นต้น คำว่า เจ้าฟ้า อังกฤษเขียนตามสำเนียงพม่าว่า “Saw Bwa” เจ้าเมืองเป็นเจ้าฟ้า ลูกหลานก็เรียกว่า “เจ้า” เจ้าจึงเป็นยศแต่กำเนิดด้วยประการฉะนี้

ประหลาดอยู่ที่ไม่ปรากฏว่า พวกไทยในประเทศสยามหรือประเทศลานช้างและประเทศลานนา ใช้คำ “เจ้าฟ้า” มาแต่แรก แต่มีคำเก่าอยู่ในหนังสือพงศาวดารประเทศลานช้างคำ ๑ เรียกเทวดาว่า “ผีฟ้า” เข้าเหมาะราวกับลูกกุญแจ ไขศัพท์ซึ่งไทยพวกอื่นเรียกเจ้าครองเมืองว่า “เจ้าฟ้า” ดังวินิจฉัยที่กล่าวมาแล้ว

ยศเจ้าฟ้าแรกมามีขึ้นในประเทศสยามเมื่อใด ข้อนี้ได้พบเค้าเงื่อนชอบกล น่าจะถือเป็นหลักฐานได้ มีในหนังสือ “มหาราชวงศ์” พงศาวดารพม่า (ดูเหมือนฉบับที่พระไพรสณฑ์สาลักษณ์ อองเทียน แปลเป็นภาษาไทย) ว่าเมื่อ พ.ศ. ๒๑๐๖ พระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองเข้ามาตีกรุงศรีอยุธยา (คราวขอช้างเผือก) มีชัยชนะแล้วตั้งพระมหาธรรมราชาผู้ครองเมืองพิษณุโลก ซึ่งเป็นราชบุตรเขยของสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ และเป็นชนกของสมเด็จพระ​นเรศวรมหาราช อันต้องจำยอมเข้ากับพระเจ้าหงสาวดีในครั้งนั้น เป็น “เจ้าฟ้าสองแคว” (สองแควเป็นชื่อเดิมของเมืองพิษณุโลก มีอยู่ในศิลาจารึกของพ่อขุนรามคำแหง และในกฎหมายลักษณะลักพาของพระเจ้าอู่ทอง) ข้อนี้พึงสันนิษฐานได้ว่าพระเจ้าหงสาวดีเอายศ “เจ้าฟ้า” ไทยใหญ่ที่เป็นประเทศราชขึ้นพม่ามาตั้งให้เป็นอย่างเดียวกัน แต่ไม่มีในหนังสือพงศาวดารไทย ถึงกระนั้นก็มีหลักฐานประกอบปรากฏอยู่ในกฎหมายลักษณะกบฎศึก สมเด็จพระเอกาทศรถ ทรงตั้งเมื่อ พ.ศ. ๒๑๓๖ ในบานแผนกกฎหมายนั้นออกพระนามสมเด็จพระนเรศวรฯ ว่า

“สมเด็จบรมบาทบงกชลักษณ์ อัครปุริโสตมบรมหน่อนรา เจ้าฟ้านเรศวร์เชษฐาธิบดี” ดังนี้ เป็นเก่าที่สุดที่พบใช้คำ “เจ้าฟ้า” เป็นยศไทยสยาม พิเคราะห์ดูก็ต้องกันกับที่กล่าวในพงศาวดารพม่า คือ เมื่อพระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองชนะกรุงศรีอยุธยาครั้งแรก พระมหาธรรมราชาเป็นเจ้าฟ้าครองเมือง เปรียบเหมือนอย่างเจ้าเชียงใหม่หรือเจ้าลำพูนครั้งมาตีกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ ๒ เมื่อ พ.ศ. ๒๑๑๑ ตีได้กรุงศรีอยุธยาเอาสมเด็จพระมหินทราธิราชออกจากราชสมบัติแล้ว ตั้งพระมหาธรรมราชาขึ้นเป็นพระเจ้าแผ่นดิน คือ เป็นพระเจ้าประเทศราช ชั้นเดียวกันกับพระเจ้าอังวะและพระเจ้ายักไข่ พระนามตามที่จารึกในสุพรรณบัฏคงมีคำ “เจ้าฟ้า” อยู่ด้วย ครั้น​สมเด็จพระนเรศวรได้รับรัชทายาท คงใช้คำเจ้าฟ้าจารึกในพระสุพรรณบัฏเหมือนอย่างสมเด็จพระชนก ต่อมาจึงปรากฏในบานแผนกกฎหมายที่กล่าวมานั้น แต่ต่อมาถึงรัชกาลสมเด็จพระเอกาทศรถนั้นเอง เอาคำ “เจ้าฟ้า” ไปใช้แต่เป็นยศสำหรับลูกเธอที่เกิดด้วยพระมเหสี หรือที่พระมารดาเป็นเจ้า มิได้ใช้คำ “เจ้าฟ้า” ในพระนามพระเจ้าแผ่นดินต่อมา จะยกตัวอย่างมีปรากฏในหนังสือพระราชพงศาวดาร สมเด็จพระเอกาทศรถเองทรงตั้งพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์ใหญ่เป็น “เจ้าฟ้าสุทัศน์” แต่นั้นก็ใช้คำ “เจ้าฟ้า” เป็นยศพระเจ้าลูกเธอชั้นสูงสืบมาจนกรุงรัตนโกสินทร์นี้.