วันที่ ๒๓ กันยายน พ.ศ. ๒๔๘๐ ดร

บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๒๓ กันยายน พุทธศักราช ๒๔๘๐

ทูล สมเด็จกรมพระนริศ ฯ

หม่อมฉันได้รับลายพระหัตถ์ฉบับลงวันที่ ๑๘ กันยายน กับของกินและของเคี้ยวที่คุณโตฝากมาให้นั้นแล้ว ขอท่านช่วยตรัสบอกคุณโตด้วยว่า ทั้งตัวหม่อมฉันและผู้อื่นที่ได้รับของนั้น ขอบคุณเธอทุกคน

ข้อที่ตรัสปรารภถึงคำว่า “ขุน” นั้น หม่อมฉันคิดวินิจฉัยเห็นชอบกล จะทูลสนองเพียงเท่าที่คิดได้ในเวลานี้ก่อน

๑) ที่เข้าใจกันว่าคำ “ขุน” ภาษาไทยจะเป็นคำเดียวกันกับ “กุ๋น” ภาษาจีนนั้น มีหลักฐานเพียงว่าคำนั้นเสียงคล้ายกัน และใช้เรียกคนชั้นเป็นตัวนายด้วยกัน ยังไม่พบเค้าเงื่อนที่จะรู้กำเนิดของคำทั้ง ๒ นั้น เห็นว่าไทยเอาคำของจีนมาใช้ หรือจะว่าจีนเอาคำของไทยไปใช้ก็ได้ทั้ง ๒ สถาน เพราะเขตแดนจีนกับไทยในสมัยดึกดำบรรพ์อยู่ติดต่อกัน และเป็นประเทศใหญ่มีอิสระอย่างเดียว​กันอยู่ช้านาน แต่ไทยทุกจำพวก ทั้งไทยใหญ่และไทยน้อยใช้ว่า “ขุน” เรียกผู้เป็นใหญ่ในพวกของตนมาแต่ดึกดำบรรพ์นั้นเชื่อได้เป็นแน่ จะทูลวินิจฉัยให้พิสดารต่อออกไป เพียงที่พิจารณาดูในศิลาจารึกครั้งสุโขทัย ซึ่งหม่อมฉันมีสำเนาอยู่ที่นี่

(๒) คำว่า “ขุน” มีในหลักศิลาจารึกของพ่อขุนรามคำแหงและประกอบกับคุณศัพท์ให้รู้ว่ามีชั้นต่างกันหลายแห่ง แห่ง ๑ ว่าขุนสามชนเจ้าเมืองฉอดมาตีเมืองตาก ส่อว่าเรียกเจ้าเมืองว่า “ขุน” อีกแห่งหนึ่งว่าเมื่อ “พ่อขุน” รามคำแหง ครองเมืองสุโขทัย ส่อให้เห็นว่าเจ้าเมืองที่เป็นพ่อขุนนั้นครองอาณาเขตกว้างใหญ่ไพศาล มีเมืองที่ขุนครองเป็นเมืองขึ้นหลายเมือง ในจารึกหลักนั้นเองความต่อมามีว่า พ่อขุนรามคำแหงทรงพระกรุณาแก่ “ลูกเจ้า” “ลูกขุน” “ไพร่ฟ้า” ความส่อว่า ลูกเจ้านั้นได้แก่พวกพระราชวงศ์ ลูกขุนได้แก่ลูกผู้มีตระกูลสูงแต่มิใช่เจ้า ตรงนี้จะต้องเอาความที่อื่นมาแทรกหน่อยหนึ่ง ด้วยมีคำโบราณอีกคำหนึ่งว่า “บ่าวขุน” ยังเรียกแต่เป็นแบบนุ่งผ้าในการพิธี คงเป็นคำเก่าชั้นเดียวกันกับที่พรรณนามาแล้ว เป็นแต่ไม่มีในจารึกของพ่อขุนรามคำแหง น่าจะหมายความว่าข้าราชการ ถ้าเอาคำต่างๆ ที่ว่ามาเรียงเข้าลำดับเป็นดังนี้

​พ่อขุน ตรงกับศัพท์ มหาราชา

ขุน ตรงกับศัพท์ ราชา

ลูกเจ้า ตรงกับศัพท์ ราชกุมาร

ลูกขุน ตรงกับศัพท์ กุลบุตร

บ่าวขุน ตรงกับศัพท์ อำมาตย์

ไพรฟ้า ตรงกับศัพท์ ประชาชน

๓) มีอีกคำ ๑ ซึ่งเรียกพระเจ้าแผ่นดินว่า “ขุนหลวง” พิจารณาเห็นว่าบ่อเกิดของคำนี้ เดิมไทยน่าจะใช้เรียกแต่พระเจ้ากรุงจีน อันเป็นใหญ่แก่พ่อขุนทุกประเทศ (ตรงกับศัพท์จักรพรรดิ) ต่อมาเมื่อจีนหย่อนอำนาจลง เอาคำ “ขุนหลวง” มาเรียกพระเจ้าแผ่นดินไทยแทนคำพ่อขุน คำพ่อขุนเห็นใช้ในศิลาจารึกตอนต้นสมัยสุโขทัยแต่ ๒ หลัก ต่อมาใช้ว่า “พระญา” แต่คำขุนหลวงไม่มีในศิลาจารึกครั้งสุโขทัย จึงสงสัยว่าจะเกิดใช้ในสมัยกรุงศรีอยุธยา

๔) คำว่า “ท้าว” “พระญา” และ “พระ” ที่ใช้เป็นยศก็มีมาแล้วแต่ครั้งสุโขทัย มีในจารึกของพ่อขุนรามคำแหง ว่าเมื่อยังเป็นลูกเธอชนช้างชนะขุนสามชนเจ้าเมืองฉอด แก้พระราชบิดาให้พ้นอันตรายได้ พระราชบิดาจึงทรงตั้งให้เป็น “พระรามคำแหง” ต่อมามีในจารึกของพระมหาธรรมราชาที่ ๑ เรียกพระองค์เองว่า พระญาฤไทยราช ผู้เป็นลูกพระยาเลอไทย เป็นหลานพระ​ยารามราช (คือพ่อขุนรามคำแหง) ได้อภิเษกเป็น “ท้าว” เป็น “พระญา” ความส่อว่าสำหรับเรียกพระเจ้าแผ่นดินทั้ง ๒ คำ และใช้ ๒ คำนี้ในหนังสือไทยต่อมาช้านาน เช่น เรียกท้าวทศรฐ และพระรามพระลักษณ์ ท้าวสามนต์และพระสังข์ แต่ภายหลังลดศักดิ์ของคำลงมาเป็นสำหรับเรียกแต่พวกเมืองขึ้นว่า “ท้าวพระยา” “ท้าวเพี้ย” ก็คำเดียวกันนั้นเอง ดูเป็นธรรมดาของยศศักดิ์และเครื่องยศ เมื่อสิ่งซึ่งถือว่าวิเศษกว่ามีขึ้น ของเดิมก็ลดเป็นรองลงมา จนยศ “ขุน” กลายเป็นสำหรับข้าราชการชั้นต่ำ

อธิบายคำ “ลูกขุน” เช่นเข้าใจกันชั้นหลัง หม่อมฉันใคร่จะสันนิษฐานว่าเกิดแต่เรียกศาลาลูกขุนอันเป็นที่ประชุมของเจ้ากระทรวงทบวงการ ในใบบอกหัวเมืองตอนแรก หม่อมฉันว่าการมหาดไทยเมื่อยังมิได้จัดตั้งมณฑลเทศาภิบาลนั้น ยังขึ้นต้นว่า “ข้าพเจ้า (คนนั้นๆ มีรายชื่อของผู้ที่ประทับตราเซ็นชื่อ) บอกปฏิบัติมายังออกพันนายเวร ขอได้นำขึ้นเสนอ พณ หัวเจ้าท่านลูกขุน ณ ศาลา” (หาใช้ว่าให้เสนอสมุหนายกไม่) ความที่กล่าวข้างต้นใบบอกเช่นนี้ตรงกับที่ได้ยินข้าราชการเก่าเขาบอก และมีเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผนว่า โดยปกติเวลาก่อนเสด็จออก เสนาบดีกับพวกข้าราชการผู้ใหญ่ที่เป็นเจ้ากระทรวงทบวงการประชุมกันที่ศาลาลูกขุน ปรึกษากิจราชการที่มีมาในวันนั้นก่อน แล้วเข้าเฝ้ากราบทูล​ที่ในท้องพระโรง จึงมีศาลาลูกขุน (คือสถานที่ประชุมข้าราชการผู้ใหญ่) ๓ หลัง สำหรับข้าราชการฝ่ายทหารหลัง ๑ ข้าราชการฝ่ายพลเรือนหลัง ๑ และข้าราชการฝ่ายตุลาการหลัง ๑ โดยนัยนี้ บรรดาเจ้ากระทรวงทบวงการอันมีตำแหน่งนั่งในศาลาลูกขุน จึงได้นามว่าลูกขุน แต่ “ลูกขุน ณ ศาลา” คือฝ่ายทหารและพลเรือน ไม่มีกิจเกี่ยวข้องกับตัวราษฎรเหมือนลูกขุนฝ่ายตุลาการ คนทั้งหลายจึงเรียกว่าลูกขุนแต่พวกที่มีตำแหน่งนั่งชำระความราษฎร ณ ศาลาหลวง ลูกขุนอีก ๒ พวกมีแต่ศาลาสำหรับเรียก

คำที่เรียกว่า “ขุนนาง” ความบ่งชัดว่าเรียกรวมทั้งชายและหญิงคือ ข้าราชการกับภรรยา กำเนิดของคำ “ขุนนาง” น่าจะเกิดแต่การพระราชพิธีบางอย่าง ซึ่งเรียกไปเข้ากระบวนทั้งสามีภรรยา พิธีเช่นนั้น มีปรากฏอยู่ในพิธีสิบสองเดือนในกฎมนเทียรบาลไทยแลกฎมนเทียรบาลพม่า อาจจะเขียนโดยย่อหรือพูดตามสะดวกปากว่า “หมายเรียกขุนนางไปเข้าพิธี” เป็นต้น ครั้นภายหลังมาแม้ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ผู้หญิงนอกวังเกี่ยวข้องในการพิธีน้อยลงจนแทบจะไม่มีทีเดียว ยังเหลือพิธีถือน้ำอย่างเดียวซึ่งภรรยาข้าราชการต้องไปถือ ณ วัดพระศรีรัตนศาสดารามด้วยกันกับสามี แต่คำว่า “ขุนนาง” เคยพูดกันติดปากมาเสียนานแล้ว จึงกลายเป็นเรียกข้าราชการผู้ชาย ทูลนี้โดยเดาขอให้ทรงพิเคราะห์ดูเถิด

​เรื่องซ่อมศาลหลักเมืองสุพรรณนั้น หม่อมฉันเห็นชอบด้วยดังทรงพระดำริ เทวรูปนั้นทูลยืนยันได้ว่ารูปพระวิษณุทั้ง ๒ รูป เพราะหม่อมฉันได้พิจารณาแล้ว หม่อมฉันมีวินิจฉัยที่จะทูลในเรื่องหลักเมืองต่อไปอีกหน่อย คือ ในประกาศพระราชพิธีที่หลักเมืองในรัชกาลที่ ๔ เรียกหลักเมืองในภาษามคธว่า “โตรณ” หม่อมฉันเคยได้ยินแปลศัพท์โตรณอีกอย่างหนึ่งว่าเสาไต้ (ประทีป) แต่หลักเมืองเมืองเชียงใหม่เขาเรียกว่า “หลักอินทขีล” เมื่อหม่อมฉันไปมณฑลเพชรบูรณ์ไปได้หลักเมืองศรีเทพลงมา (อยู่ในพระที่นั่งศิวโมกข์พิมานที่ตั้งหอพระสมุดวชิรญาณบัดนี้) มีจารึกอักษรคฤนถ์แตกเสียมาก แต่ยังเหลือคำว่า “ขีลํ” ปรากฏอยู่ หม่อมฉันค้นดูในอภิธานภาษาบาลีของอาจารย์จิลเดอ แปลศัพท์ Tora man ว่าซุ้มประตู Gateway แปลศัพท์ Khi Lo ว่า Pin หรือ Stake คือ หลัก ดังนี้ขอให้ทรงพิจารณาดู

หนังสืออภิธานภาษาสันสกฤตของ เซอร์ อาจารย์ โมเนีย วิลเลียมส์ที่ต้องพระประสงค์นั้น หม่อมฉันได้ไปพูดกับนายเซียวฮั่นบรรณารักษ์หอสมุดแล้ว เขาหยิบออกมาให้ดูเปนสมุดอย่างอยู่ข้างใหญ่ เขาเปิดคะตะลอกให้ดูด้วย ราคาเล่มละ ๓๗ ชิลลิง ๖ เปนนี หม่อมฉันเห็นราคามากให้เขารอฟังก่อน ถ้าต้องประสงค์เขารับจะสั่งถวาย ที่วังวรดิศดูเหมือนมีเล่ม ๑ ถ้าจะทรงใช้ไปพลาง โปรด​สั่งชายดิศให้หยิบส่งไปถวายก็ได้

เรื่องวัดโบราณในมณฑลพายัพ ที่หม่อมฉันได้ทูลไปในจดหมายฉบับก่อนนั้น หม่อมฉันได้จดหมายของหลวงบริบาลบุรีภัณฑ์ตอบมาแล้ว ว่าเขาได้ระวังอยู่แล้ว วัดจามเทวีที่พระศรีวิชัยไปอยู่นั้น เจ้าหลวงเมืองลำพูนขอให้พระศรีวิชัยทำวิหารตามแนวผนังเดิมเห็นว่าของเดิมเหลือเพียงแต่โคนผนังจึงอนุญาตให้ทำด้วยเกรงใจเจ้าลำพูน และไม่มีรูปวิหารเดิมหรือลวดลายที่จะรู้ว่าเป็นอย่างไรแล้ว แต่พระเจดีย์ละโว้ที่เป็นของสำคัญในวัดนั้นได้ห้ามแล้วมิให้ไปซ่อมแซม วัดเจดีย์เจ็ดยอดที่เมืองเชียงใหม่ก็ว่าได้ห้ามไว้แล้ว