วันที่ ๑๐ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๐ ดร

บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๑๐ กุมภาพันธุ์ พุทธศักราช ๒๔๘๐

ทูล สมเด็จกรมพระนริศฯ

ลายพระหัตถ์ฉบับลงวันที่ ๕ กุมภาพันธุ์ หม่อมฉันได้รับแล้ว

จะทูลสนองความในลายพระหัตถ์ ว่าด้วยวัดใหญ่เจ้าพระ​ยาไทย กับพระเจดีย์ภูเขาทอง ที่กรุงศรีอยุธยา ซึ่งหม่อมฉันเคยไปดูแล้วทั้ง ๒ แห่ง

วัดใหญ่นั้นสันนิษฐานว่า เดิมเห็นจะเป็นวัดขนาดย่อมๆ สร้างในท้องที่อันมีกำหนดว่าเป็นอรัญญิก (คืออยู่ห่างไกลบ้านเมืองพอพระเดินเข้ามาบิณฑบาตถึง) เป็นที่อยู่ของพระสงฆ์ฝ่ายอรัญวาสี ต่อวัดใหญ่ขึ้นไปทางเหนือในแถวเดียวกันนั้น ยังมีวัดอรัญวาสีอีกหลายวัด เช่น วัดประดู่โรงธรรม และวัดอโยธยา เรียกกันอีกอย่างหนึ่งว่า วัดเดิมนั้นเป็นต้น วัดใหญ่อาจจะมีชื่อว่า วัดเจ้าพระยาไทยมาก่อน เพราะเป็นที่สถิตของสมเด็จพระวันรัตน แต่สังเกตดูลักษณะกับทั้งแผนผังที่ปรากฏอยู่ เห็นจะสร้างขยายเป็นวัดใหญ่โตยิ่งกว่าวัดอื่น ในรัชกาลสมเด็จพระนเรศวร สมัยเดียวกันกับสร้างพระเจดีย์องค์ใหญ่นั้นเอง และทรงขนานนามใหม่ว่า “วัดชัยมงคล” อนุโลมกับเหตุที่สร้าง หม่อมฉันเคยเห็นในหนังสือแต่ง จะเป็นเรื่องใดนึกไม่ออก เรียกว่า “วัดใหญ่ชัยมงคล” ดังนี้ แต่คนคงเรียกกันต่อมาวัดเจ้าพระยาไทยตามเคยปาก บ้างก็เรียกว่า วัดใหญ่ เพราะใหญ่โตกว่าวัดอื่น เรื่องลูกแก้วยอดพระเจดีย์นั้น เมื่อหม่อมฉันได้แต่งหนังสือ “ตำนานเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน” ได้ตรวจเทียบเรื่องที่มีในพงศาวดารต่างๆ ได้เค้าว่าเป็นในรัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ คือ ระหว่าง พ.ศ. ๒๐๓๔ จน พ.ศ. ๒๐๗๒ ​แต่ลูกแก้วที่ติดยอดพระเจดีย์นั้น อาจจะเป็นของสมเด็จพระนเรศวรได้ตอบบรรณาการของพระเจ้ากรุงจีน แล้วทรงพระราชศรัทธาอุทิศเป็นพุทธบูชา ให้ติดยอดพระเจดีย์องค์ใหญ่ซึ่งทรงสร้างใหม่ก็เป็นได้ แต่คนแต่งเสภาเมื่อภายหลัง หลงเอาไปเป็นนิมิตชื่อของพลายแก้ว ซึ่งเกิดก่อนรัชกาลสมเด็จพระนเรศวรช้านาน

พระเจดีย์ภูเขาทอง กรุงศรีอยุธยานั้น พิจารณาเห็นได้ชัดว่าเดิมสร้างเป็นรูปทรงพระเจดีย์มอญเป็นแน่ ด้วยฐานล่างที่ยังเหลืออยู่กว้างใหญ่กว่าแบบพระเจดีย์ไทย หม่อมฉันได้เคยเห็นในหนังสืออีกเรื่อง ๑ แต่จำไม่ได้ว่าเรื่องไหน กล่าวว่าพระเจดีย์ภูเขาทองพัง แต่มีในหนังสือพระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา เล่ม ๒ หน้า ๒๓๒ ว่าเมื่อ พ.ศ. ๒๒๘๘ พระเจ้าบรมโกศโปรดฯ ให้ปฏิสังขรณ์วัดภูเขาทอง ๑๑ เดือนจึงสำเร็จ ข้อนี้พิจารณาประกอบกับพระเจดีย์ภูเขาทองที่ยังปรากฏอยู่ เห็นได้ว่าพระบรมโกศ โปรดฯ ให้รื้อทรากพระเจดีย์มอญของเดิมลงมาจนฐาน เอาฐานเดิมเป็นลานทักษิณ ให้สร้างพระเจดีย์แบบไทยที่ปรากฏอยู่เดี๋ยวนี้ ขึ้นตรงกลางฐานพระเจดีย์เดิม หรือถ้าว่าอีกนัยหนึ่ง ก็คือ พระเจ้าบรมโกศทรงปฏิสังขรณ์ด้วยทรงเจตนาจะลบรอยอำนาจมอญ จึงแปลงพระเจดีย์ภูเขาทองให้เป็นพระเจดีย์ไทย ดูก็เป็นการสมควรอยู่ ที่มีศิลาจารึกของพระยาชัยวิชิตว่าได้ปฏิ​สังขรณ์นั้นหม่อมฉันสันนิษฐานว่า เห็นจะไม่เป็นการใหญ่โตอะไร บางทีจะเป็นเช่นยอดพระเจดีย์ถูกสายฟ้าหักลงมา พระยาชัยวิชิตกลับต่อยอดให้คืนดีเพียงเท่านั้น

หม่อมฉันทูลไปในจดหมายฉบับก่อน ถึงคำที่เจ้าพระยารัตนบดินทร์ท่านว่า “จะเป็นธรรมเนียม” นั้น มาได้แก่หม่อมฉันเองในบัดนี้ ตั้งแต่แก่ชราลงหม่อมฉันได้ขอตัวไม่แต่งให้ใครๆ มาหลายปีถึง พ.ศ. ๒๔๗๘ พวกบุตรธิดาของพระยาพฤฒาธิบดี (อ่อน) เข้าชื่อกันมีจดหมายมาอ้อนวอนขอให้หม่อมฉันแต่งประวัติบิดา โดยอ้างว่าไม่มีใครอื่นแล้วที่จะรู้เรื่องพระยาพฤฒาฯ เหมือนหม่อมฉัน หม่อมฉันนับถือพระยาพฤฒา (อ่อน) เป็นอาจารย์ จึงรับแต่งให้เพื่อสนองคุณท่านผู้ตาย ต่อมาถึงงานศพพระยาโบราณฯ เดิมพระยาอนุมานเขาส่งสำเนา เรื่องหนังสือซึ่งจะพิมพ์ มาขอให้หม่อมฉันช่วยตรวจ หม่อมฉันช่วยแต่งคำวิจารณ์ไปให้ ๒ แห่ง บอกไปว่าอย่าให้เกณฑ์ถึงแต่งประวัติ เพราะหม่อมฉันชราแล้วลำบากนัก เขาจะไปทำอย่างไรไม่ทราบ วันหนึ่งหม่อมฉันได้รับจดหมายของนายพืชน์บุตรพระยาโบราณฯ ส่งหัวข้อเรื่องประวัติของพระยาโบราณฯ มาให้เป็นพะเนินเทินทึก อ้อนวอนว่าถึงจะไม่แต่งก็ขอให้ช่วยเพียงตรวจหัวข้อที่ส่งมานั้นพอให้เรียบร้อย ก็การตรวจนั้นมันยิ่งยุ่งยาก หม่อมฉันคิดถึงพระยาโบราณฯ ก็เลย​แต่งประวัติไปให้ บัดนี้บุตรภรรยาพระยานครพระราม (สวัสดิ์) มาอ้อนวอนขอให้แต่งประวัติพระยานครพระราม อ้างว่าเคยเป็นศิษย์รักของหม่อมฉันมาแต่ก่อน หม่อมฉันนึกขึ้นได้ถึงโรงเรียนมหาดเล็กหลวงครั้งรัชกาลที่ ๕ ซึ่งเป็นบ่อเกิดเกียรติคุณของพระยานครพระราม เห็นว่าถ้าไม่เขียนลงไว้เรื่องโรงเรียนนั้นจะสูญเสีย จึงต้องแต่งประวัติพระยานครพระรามอยู่เดี๋ยวนี้ ใช่แต่เท่านั้น การที่เขียนตอบปัญหาพระยาอินทรมนตรีไปนั้นก็เป็นเหตุให้พระยาอินทรมนตรีถามปัญหาเพิ่มเติมมาอีก โดยอ้างว่ามิรู้ที่จะไปถามผู้ใดอื่น หม่อมฉันก็จะต้องเขียนต่อไปอีก เพราะฉะนั้นที่ทูลตักเตือนไปในการที่ทรงรับเขียนแบบอย่างให้ใครๆ ว่าอาจจะเกิด “เป็นธรรมเนียม” นั้น ไม่ใช่พูดโดยเดาเลย

ควรมิควรแล้วแต่จะโปรด