วันที่ ๑๔ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๗๘ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑๔ สิงหาคม ๒๔๗๘

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

เมล์นี้หม่อมเจิมจะออกมาปินัง จึงได้ถือโอกาศฝากของมาถวาย เปนของฝากที่ได้มาแต่การไปเที่ยวทางหัวเมืองปักษ์ใต้ คือเสมารูปพระธาตุไชยาได้มาด้วยออกเงินถวายใช้ในการปฏิสังขรณ์และรักษาพระธาตุนั้น พระครูเจ้าอธิการที่วัดนั้นท่านให้ตอบแทนเปนที่ระลึกหลายอัน จึงแบ่งถวายมาอันหนึ่ง พร้อมทั้งถวายพระกุศลในการบุญอันได้ทำไปแล้วนั้นด้วย กับได้ถวายเศษชามแตกมาอีก ๒ ชิ้น เปนของที่ได้ในบ่อซึ่งชาวบ้านเมืองไชยาขุดเพื่อหาน้ำไว้รับประทาน ได้แวะไปดูเมื่อไปเที่ยวถึงที่นั้น ตามที่ได้กราบทูลรายงานมาก่อนแล้ว พบเศษชามแตกจึงเก็บมาถวายทอดพระเนตร สังเกตเห็นเนื้อเปนสองชะนิด เปนสีเทาเหลืองชะนิดหนึ่ง เปนสีเทาเขียวชะนิดหนึ่ง จะเปนของทำในเมืองนั้นเองหรือจะเปนของทำที่อื่นส่งมาขาย ฝ่าพระบาทคงจะทรงพระวินิจฉัยได้ ใบที่สมบรูณไม่แตกแตนก็มี แต่ก็ต้องไปสู่ที่สำคัญโดยธรรมดา พวกข้าราชการในเมืองนั้นเชื่อกันว่าที่นั้นเปนเตาเผาถ้วยชาม เพราะมีชามอยู่มาก ซ้อนกันเปนตั้ง ๆ แต่เกล้ากระหม่อมเห็นว่าไม่ใช่เตา เพราะไม่มีรอยอิฐก่อเปนวงหรือเปนเหลี่ยม และไม่มีเชิงสำหรับรองชามเผา เหมือนอย่างที่เห็นที่สวรรคโลก และถ้าที่นั้นเปนเตาเผาแล้วจะขุดพบชามที่สมบูรณไม่ได้เลย จะมีแต่ของเสียบกพร่องใช้ไม่ได้แล้วเขาทิ้งไว้ ที่ทำขึ้นได้ดีเขาก็เก็บเอาไปขายหมด แรกเริ่มคิดจะไปเที่ยวเมืองไชยา ก็ให้คิดถึงพระไชยาภิวัตรเปนกำลัง ก่อนนี้ท่านเคยเข้าไปกรุงเทพ ฯ ดูเหมือนจะทุกปี ไปพักที่วัดมหาธาตุ เกล้ากระหม่อมได้เกื้อหนุนท่านตลอดจนกลับทุกคราวมา แต่หายไปนานแล้ว ไม่ทราบว่ายังอยู่หรือมรณภาพแล้ว สืบถามที่บ้านคอนก็ไม่ได้ความ ไม่มีใครรู้จักจนกระทั่งไปถึงท่าข้ามคอยขึ้นรถไฟ จึงได้ไปทราบความด้วยไปพบพระธรรมปรีชาเจ้าคณะจังหวัด ถามดูจึงได้ความว่ายังอยู่แต่กำลังอาพาธหนัก เมื่อไปถึงเมืองไชยาจะไปหาเยี่ยมเยียนก็ขัดข้อง ด้วยอยู่ถึงพุมเรียง ว่าทางไปไกลและกันดาร เพราะถนนพังเสียมาก จึงได้จัดของฝากปลัดอำเภอให้ช่วยส่งไปถวายพร้อมด้วยจดหมาย เมื่อวันจะกลับจากไชยา คือวันที่ ๒ กรกฎาคม ครั้นไปถึงหัวหินได้เห็นหนังสือพิมพ์ ว่าพระไชยาภิวัตรถึงมรณภาพเสียแล้วเมื่อวันที่ ๓ กรกฎาคม ภายหลังวันฝากของไปถวายวันเดียว ของคงไปถึงไม่ทันมีความสลดใจเปนอันมาก

​ไปเห็นที่มณฑปปูนหลังองค์พระธาตุไชยา มีรูปพระไชยาภิวัตรหล่อด้วยทองเหลืองตั้งไว้บนนั้น การที่ทำรูปไว้เปนที่ระลึกนั้นก็ดีดอก แต่ทำเต็มทีห่มผ้าพาดควาย มีมือถือเกรียง ไม่เปนพระ ออกจะฉุน ๆ จึงได้บ่นขึ้น พระธรรมปรีชาชี้แจงว่าเจ้าตัวท่านเองสั่งให้ทำดังนั้น พระธรรมปรีชาก็ไม่ชอบเหมือนกัน ได้พูดคัดง้างท่านแล้วท่านก็ไม่เชื่อ

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๘ เดือนนี้ ได้รับประทานแล้ว เมื่อคราวเมล์วันเสาร์ที่ ๓ เดือนนี้ ได้เขียนหนังสือส่งมาถวายตามเคยไม่ได้ขาด เมื่อได้ทราบว่าไม่ได้ทรงรับก็ได้ไต่สวนทางบ้าน ได้ความปรากฏว่าได้ส่งถึงออฟฟิศไปรษณีย์แล้ว ต่อนั้นไปพ้นกำลังที่จะไต่สวน ในวันนั้นผเอิญเปนวันที่ในกรุงเทพ ฯ เกิดวุ่นวายขึ้นด้วย อาจทำให้หนังสือพลัดเพริดไปสูญหายเสียเพราะเหตุนั้นก็ได้ แต่ไม่เปนไร ร่างมีอยู่ จึงได้เขียนส่งถวายมาใหม่บัดนี้แล้ว และต่อไปถ้าไม่ได้ทรงรับคราวใดโปรดตรัสบอกไปให้ทราบ จะเขียนซ้ำมาถวาย

ประหลาดใจที่หญิงพูนไม่เคยรับแผ่นดินไหว พลัดพลาดไปข้างไหนเสีย พวกลูกๆ เกล้ากระหม่อมซึ่งเปนน้องหญิงพูนเสียอีก ยังได้เคยรับกันมาถึงคนละ ๓ ครั้งแล้ว ที่กรุงเทพ ฯ ๒ ครั้ง ที่นครศรีธรรมราชครั้ง ๑

ข้ออื่นในลายพระหัดถ์ จะกราบทูลสนองมาในเมล์วันเสาร์

ข่าวกรุงเทพ ฯ มีแต่เรื่องตายกันจนใจหดหู่ กรมหมื่นอนุวัตนก็สิ้นพระชนม์แล้ว เจ้าเพิ่มก็สิ้นชีพแล้ว