วันที่ ๒๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๘ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๒๓ พฤศจิกายน ๒๔๗๘

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๑๔ เดือนนี้ ได้รับประทานแล้ว

เรื่องซองบุหรี่ญี่ปุ่นนั้นไม่ใช่เคืองญี่ปุ่น เคืองตัวของตัวเองที่คาดผิดคิดว่าเขาทำด้วยไม้ผนึกอัด อย่างที่เคยซื้อไม้อัดได้ในกรุงเทพ ฯ เอามาทำเพดานเรือน ราคาก็ไม่แพงเกินกว่าควรที่ญี่ปุ่นจะเอาไม้ล้วนอัดได้ แต่เขาฉลาดกว่าเอากระดาษแซมในแทนไม้ ทำให้รู้สึกตัวว่าโง่ไปมากนัก

ขอบพระเดชพระคุณเปนอย่างยิ่ง ที่ทรงพระเมตตาโปรดประทานอธิบายเรื่องเมืองตะกั่วป่าไป เปนการที่ทรงพระอุตสาหะเรียบเรียงโดยยืดยาวอย่างถี่ถ้วนดีอย่างยิ่ง เกินกว่าที่อยากทราบกราบทูลถามมานั้นเปนอันมาก แต่ไม่เสียหลาย เปนประโยชน์ที่เกล้ากระหม่อมได้ความรู้กว้างขวางออกไปและหวังว่าลางทีจะมีประโยชน์แก่ผู้อื่น ที่มีใจใคร่ทราบต่อไปในภายหน้าก็ได้ด้วย

เมื่อเกล้ากระหม่อมอ่านบันทึกซึ่งตรัสอธิบายนั้น ลางข้อสดุดใจทำให้คิดประสมประเสเปนข้อควรสังเกตขึ้น เห็นว่าควรทราบทูลถวาย ลางทีจะเปนเครื่องประดับพระปัญญาบารมีบ้าง ดังต่อไปนี้

๑ ชื่อตำบล “ทุ่งตึก” เปนสำเนาเดียวกันกับตำบล “พงตึก” และสืบไปจนถึงทางเมืองเขมรก็มีตำบล “ไพรคุก” อยู่ในแขวงกำพงธน คุก แปลว่า ตึกเล็กๆ ก็คือเทวสถานเหมือนกัน ชื่อเหล่านี้รู้ได้ว่าเปนของตั้งขึ้นเรียกในภายหลัง เมื่อเทวสถานนั้นร้างอยู่ในป่าแล้ว คำว่า “คุก” ที่ขังนักโทษของเรา ลางทีจะเปนคำเขมร โดยที่มีคำปรากฎอยู่ว่า “ขังตึกมืด”

๒ ประหลาดใจที่ว่าทำไมพวกนักปราชญ์จึงไม่เห็นการก่อสร้างในเมืองเขมร ซึ่งเปลี่ยนแปลงมาจากแบบอินเดีย เกล้ากระหม่อมไปเที่ยวได้เห็นทุกอย่าง ที่เปนแบบอินเดียแท้ และฝีมือคนอินเดียทำทีเดียวก็มี คือที่ตำบลไพรคุกตามที่กราบทูลมาในข้อ ๑ นั้น ที่เปนแบบอินเดีย แต่เปนฝีมือเขมรทำก็มี เช่นปราสาทที่ตำบลภูมปราสาทเปนต้น ที่เปนแบบเขมรยังปนกับแบบอินเดียอยู่ก็มีเช่นที่สูตรนิคม ที่เปนแบบเขมรปนกับชะวาก็มี จะเปนที่ปราสาทแปรรูปหรือเมบนก็จำไม่แม่นเสียแล้ว พอเกล้ากระหม่อมเห็นก็ออก​ปากทัก ศาสตราจารย์เศเดส์รับรองว่าจริง แล้วแกยังได้วินิจฉัยต่อไปว่า พระเจ้าแผ่นดินองค์ที่สร้างนี้ เมื่อยังรุ่นได้หนีหรือถูกเนรเทศออกไปอยู่เมืองชะวา เมื่อกลับมาได้เสวยราชย์คงจะได้ช่างชะวาติดมาด้วย สร้างปราสาทนี้จึงเจือด้วยแบบชะวา ทางเขมรพวกอินเดียได้มาสร้างปราสาทแบบอินเดียลงก่อนแน่ อิฐก็มี หินก็มี แล้วเขมรทำตาม แก้รูปร่างเข้าหาปราสาทไม้ของเดิมของเขมร แต่ก็ไม่เหมือนปราสาทไม้ไปทีเดียว เพราะเหมือนไม่ได้ คงเปนไปอีกอย่างหนึ่งตามที่เห็นอยู่โดยมากในบัดนี้ ที่เรียกว่าปรางค์เขมร ส่วนทางชะวานั้นยังทูลไม่ถูก เพราะยังไม่เคยไปเที่ยวดู

๓ ได้เคยเห็นแผนที่ของวิลันดา จะเปนในหนังสืออะไรก็จำไม่ได้ เขาลงหนังสือตัวโตไว้บนแหลมมะลายูว่า MALACCA ต้องเข้าใจว่าชื่อมะลักกานั้นเปนชื่อแหลมมะลายูทั้งอัน ไม่ใช่ชั่วแต่เกาะมะลักกานิดหนึ่งซึ่งคงมีชื่ออยู่บัดนี้ ทั้งนี้ก็สมด้วยช่องทะเลซึ่งเรียกว่า “สเตรตส์ ออฟ มะลักกา” อยู่จนบัดนี้ ถ้าถือเอาเหตุนี้ ตามที่ปรากฏในพระราชพงศาวดารว่าไทยได้ยกกองทัพลงไปถึงเมืองมะลักกานั้น ไม่จำเปนจะต้องลงไปถึงเกาะมะลักกาเดี๋ยวนี้ก็ได้

๔ “ไศเลนทรวงศ” วงศ์แห่งพระเจ้าแผ่นดินชื่อนั้น น่าที่จะตั้งอยู่ในประเทศที่เปนภูเขา

๕ “ตามรลิงค” แปลว่านิมิตรทองแดง จะหมายเอาอันใดที่ในนครศรีธรรมราช น่าสงสัยมาก ภาษาจีนนั้นเต็มสู้ หนังสือของแกเขียนให้ถูกเสียงคนทั่วไปไม่ได้

๖ เรื่องที่กษัตริย์ไศเลนทรวงศเสื่อมสูญไปนั้น เปนอุทธาหรณ์ให้เห็นได้ว่า กษัตริย์วงศ์ใด จะรุ่งเรืองก็ด้วยรบ จะเสื่อมสูญก็ด้วยรบเหมือนกัน

๗ พระธาตุไชยา ลักษณเปนชะวาไม่กระดิกเลย

๘ พระพุทธศาสนากับศาสนาพราหมณ์ เห็นจะต่อสู้แข่งขันกันมามากที่เข้ากันติดด้วยยกพระพุทธเจ้าเปนนารายณ์อวตารก็ดี หรือเอาเทวรูปต่างๆ ไปประกอบทางศาสนาพระพุทธทางมหายานก็ดี คงมีใครคนหนึ่งคิดอลุ้มอล่วยในครั้งหนึ่ง แม้กระนั้นก็ดียังไม่เข้ากันได้เสมอไป ที่ในเมืองเขมรเห็นสถานพุทธศาสนาทางมหายานถูกขุดรูปพระออก หรือฉลักแก้เปนฤษีก็มี แก้เปนดอกจันทน์ก็มีเข้าใจว่าพราหมณ์ทำ

ได้ส่งหนังสือซึ่งพิมพ์แจกในงานพระศพกรมหมื่นอนุวัตนมาถวาย ๒ เล่ม โดยทางไปรษณีย์ต่างหาก จะทรงสังเกตเห็นได้ในประวัติ เขาเปลี่ยนเรียกพระโกศเปนพระลองตามหนังสือสมเด็จพระบรมศพนั้นแล้ว แม้ในหมายกำหนดการก็ได้เรียกเปลี่ยนไปแล้วเหมือนกัน

​กราบทูลถึงหนังสือแจกงานพระศพกรมหมื่นอนุวัตน นึกขึ้นมาได้ว่าในหนังสือปฐมกกา หรือปฐมมาลา ซึ่งหมอปลัดเลตีพิมพ์ อันมี “ไข่ไก่อยู่ในตะกร้า” นั้น ตอนท้ายเขาเอาตำราหน้าที่มหาดเล็กมาพิมพ์ต่อไว้ ในนั้นมีกำหนดให้จัดของตั้งถวายในการพระราชทานเพลิงศพ คือให้จัดธูปเทียนเข้าตอกดอกไม้กับท่อนจันทน์ นึกแปลเอาว่า ธูปเทียนเข้าตอกดอกไม้นั้นสำหรับทรงขมาศพ ท่อนจันทน์ (เปนฟืน) สำหรับเผาศพ ภายหลังมาประดิษฐแก้ไขเปนดอกไม้จันทน์ไปเสีย

ที่กรุงเทพ ฯ อากาศหนาวมาแล้ว แต่ฝนก็ยังไม่สิ้น