วันที่ ๑๔ กันยายน พ.ศ. ๒๔๗๘ น

​ตำหนักปลายเนีน คลองเตย

วันที่ ๑๔ กันยายน ๒๔๗๘

กราบทูล สมเด็จกรมพระยาดำรง ทราบฝ่าพระบาท

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๕ เดือนนี้ ได้รับประทานแล้ว ขอประทานทูลสนองต่อไปนี้

เรื่องละว้าหรือลาว เปนปัญหาเก่าซึ่งเกล้ากระหม่อมจำได้ว่าเคยกราบทูลถามฝ่าพระบาทครั้งหนึ่ง แต่นานมาแล้ว ว่ามอญกับเขมรนั้น รู้สึกว่าเปนภาษาเดียวกัน โดยได้ซุกซนเรียนหนังสือมอญหนังสือเขมรพบอักขรวิธีเหมือนกันนั้นอย่างหนึ่ง และเมื่อไปเที่ยวนางรอง เขาเอาเพลง (โต้วาที) ของพวกเขมรมาเล่นให้ดู ฟังไม่เข้าใจเลย แต่มีหญิงสาวใช้ไปกับหญิงอามคนหนึ่งมันเปนมอญปากลัด มันฟังหัวร่อต่อกระซิก จึงถามมันว่าเข้าใจหรือ มันตอบว่าเข้าใจ นี่อีกอย่างหนึ่ง จึงเปนเหตุให้รู้แน่ว่ามอญกับเขมรมีภาษาเหมือนกันต้องเปนชาติเดียวกัน แต่เหตุไฉนจึงแยกไปอยู่ไกลกันมาก เขมรพลัดไปอยู่ทางตะวันออก มอญไปอยู่ทางตะวันตก มีไทยเข้ามาขวางอยู่กลาง ฝ่าพระบาทโปรดประทานพระดำริว่าไทยลงมาทีหลัง ชั้นเดิมในลุ่มน้ำเจ้าพระยานี้ ทรงสงสัยว่าที่พวกละว้าหรือที่เรียกว่าลาวจะตั้งอยู่ก่อน แต่พวกละว้านั้นภาษาเขาจะเปนอย่างไร ยังไม่ทรงทราบว่าจะติดต่อกันได้หรือไม่ ทรงพระดำริจะหาใครให้สอบสวนดูภาษาละว้าสักที ทางวินิจฉัยปัญหาจึงค้างอยู่เพียงนั้น

บัดนี้มาได้ความปรากฏแน่นอนแล้ว ว่าพวกละว้ามีภาษาเหมือนมอญเขมร พระดำริที่ยังทรงสงสัยอยู่ก่อนนั้นก็เปลื้องไปสิ้น เปนอันทรงพระดำริถูกต้องทุกประการแล้ว และในครั้งนี้ได้ทรงเรียบเรียงพระดำรัสอธิบายโดยพิสดารด้วยดีเปนอย่างยิ่ง เกล้ากระหม่อมเห็นชอบด้วยทุกประการ ไม่มีข้อใดที่จะคัดค้าน แต่นึกเสียดายว่าพระดำรัสอธิบายซึ่งเปนหลักฐานอันดีนี้ จะเงียบหายไปไม่ปรากฏที่ไหน แต่ก็หวังว่าคงมีเวลาปรากฏสักคราวหนึ่ง

ทีนี้จะกราบทูลข้อที่นับว่าเหลวไหล แต่ติดต่อกับเรื่องที่ทรงพระวิจารณนี้เปนการบรรเลงถวายสำหรับสนุกเท่านั้น ข้อ ๑ พอเกล้ากระหม่อมอ่านลายพระหัตถ์ก็นึกขึ้น ว่าคำ“ละว้า” ในภาษาเขมรจะมีหรือไม่มี จึงเปิดดิกชันรีเขมรดูก็พบมีคำ “ลวา” แต่ดูคำแปลเขาแปลว่า ต้นมะเดื่อชะนิดหนึ่ง ซึ่งมีผลกินได้เปนอาหาร สิ้นเรื่องไปที ข้อ ๒ เมื่ออ่านถึงตรงทรงสันนิษฐานว่า กล้วยน้ำว้านั้นจะเปนกล้วยน้ำละว้า ทำให้นึกขึ้นมาได้ว่าในโคราช ถ้าจะกินกล้วยน้ำว้าไปถามหาซื้อกล้วยน้ำว้าแล้วเปนไม่ได้กิน เพราะพลเมืองนั้นเขาเรียก กล้วยน้ำว้าว่า “กล้วยมลิอ่อง” ชื่อนั้นจะเอาความได้ว่ากะไร นึกไม่ออกเลย

​เมื่อวานนี้ พวกชาวสวนเขาเอาผลลางสาดซึ่งเขารักษาไว้ด้วยดี ตามที่เคยกราบทูลบรรยายมาก่อนนั้นมาให้ รำลึกถึงฝ่าพระบาททันที ปรึกษากับหญิงอามว่าจะส่งมาถวายได้อย่างไร ตกลงให้หญิงอามไปปรึกษาหญิงมารยาตร เปนอันหญิงมารยาตรรับธุระจะจัดการส่งมาถวายให้จงได้ หวังว่าจะเปนการสำเร็จได้ลองเสวยเปนแน่นอน

ลายพระหัตถ์ลงวันที่ ๒๒ สิงหาคม และวันที่ ๑ กันยายน ทั้งสองฉะบับนั้นก็ได้รับทราบความทุกประการแล้ว ขอบพระเดชพระคุณเปนล้นเกล้า

พรุ่งนี้ วันที่ ๑๕ เกล้ากระหม่อมทูลลาไปเที่ยวในแขวงกรุงเก่า มีกำหนด ๑๐ วัน ถือเอาบางปอินเปนที่มั่น ลายพระหัตถ์ที่เคยโปรดส่งประทานไปกับเมลซึ่งออกจากปินังวันศุกร จะข้องอยู่ในเวลาที่เกล้ากระหม่อมไปเที่ยวเสียคราวหนึ่ง แต่ไม่เปนไร ลายพระหัตถ์ซึ่งจะส่งในวันศุกรที่ ๒๐ เดือนกันยายนนั้น โปรดให้สลักหลังซองส่งเกล้ากระหม่อมที่บางปอินก็แล้วกัน